Көне ғасырдың ғасырлық мұрасы болған – қолжазба әр елдің сан ғасырлық рухани, саяси өмірінен, мәдениеті мен тарихынан мол мағлұмат беретін асыл мұрасы екендігіне ешкім дау тудырмайтыны анық. Өйткені сирек кездесетін қолжазбалар мен алуан түрлі сирек басылымдардың түпнұсқалары – бағзы заманнан бүгінге дейінгі ұзақ тарихи мерзімді қамтитын, әртүрлі тілдерде жазылған баға жетпес, құнды жәдігердің бірі.
Елбасы Н.Назарбаевтың қолдауымен жүзеге асырылған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасында: «Мәдени мұра – орны толмас құнды рухани, мәдени, экономикалық және әлеуметтік қазына. Мұра – осы заманғы ғылым, білім мен мәдениеттің қайнар көзі. Бұл, табиғи байлықтарымен қатар, ұлттық өзін-өзі сыйлауы мен әлемдік қоғамдастықты мойындатуына басты негіз саналады. Ұлттың руханияты халықтың жадында жаңғыруы үшін қолжазба мұралары асыл қазына ретінде сақталуы тиіс» делінген. Осы орайда, Мәдениет және спорт министрлігінің жүзеге асырған «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасы аясында отандық және шетелдік архивтерден қазақ тарихына қатысты мұраларды жинау және оны сұрыптау жұмыстары атқарылды. Осы бағытта шағатай, парсы, қытай, араб, моңғол, түркі, орыс және т.б. тілдерде жазылған қолжазбалар мұрасының көшірмелері әкелінді. Ел тарихына қатысты мыңдаған архивтік құжаттар алынды. Архив қызметкерлері мен ғалымдар аталған бағдарлама аясында АҚШ, Ұлыбритания, Түркия, Франция, Венгрия, Қытай Халық Республикасы, Ресей, Армения, Өзбекстанның мемлекеттік архивтерінен, ғылыми мекемелерінен, музей және кітапханаларынан қазақ халқының тарихынан сыр шертетін құжаттық деректермен және қолжазбалардың көшірмелерімен еліміздің архив қорын толықтырды. Шетелдік архивтер, кітапханалар, ғылыми-зерттеу мекемелерінің сирек қолжазбалар бөлімдерінен 35 мыңнан аса тарихи құжаттар анықталып, біраз бөлігінің көшірмелері алынған. Бұл құжаттардың басым бөлігі Алматы қаласындағы Орталық мемлекеттік архив қорында жинақталған. Осылайша, алыс-жақын шетелдерден Орта Азия мен Қазақ еліне қатысты құнды жәдігерлердің жиналуы тарихымызды тереңірек білуге зор мүмкіндік туғызғаны анық.
Жазба ескерткіштерді түгендеу, сақтау, қатарын толықтыру күн тәртібінен түскен емес. Елбасы Н.Назарбаев «Қазақстан–2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында: «Біз ұлттың тарихи санасын қалыптастыру жұмысын жалғастыруымыз керек» деп тарихымызды түгендеудің мемлекеттік деңгейдегі аса маңызды іс екенін көрсетті. Осы бағытта шығыстанушы ғалымдардың жетекшілігімен Қазақстан тарихы туралы түркі, араб, парсы, орыс, қытай, моңғол тілдерінен аударылған деректемелер сериясымен қоса, 2011 жылдан бастап Алматы қаласында «Қазақ қолжазбалары. Көне түркі және қазақ жазба әдеби мұралары (б.д.д. ІX ғ.бастап – XX ғ. дейін)» атты 10 томдық басылым жарыққа шықты. Бұл басылым «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары негізінде халық назарына ұсынылды. Белгілі ғалым, профессор Т.Жұртбай: «Қазақ руханиятының қайнар көзі өзінің ұзақ тарихында 16 қаріпті қабылдаған көне түркі дәуірінен бастау алатын қазақ жазуының, қазақ жазба және әдеби тілінің алғашқы үлгілерінен бастап XXI ғасырға дейінгі аралықта біртұтас қазақ мәдениетін қамтитын қолжазба деректерді жинақтап, ұлттық рухани мұраларды ғылыми жүйеге түсіру, сол арқылы қазақтың ғылыми көркем ойлау жүйесінің қалыптасу жолын көрсету» деп жазды.
Әлемдік орта ғасыр әдебиетіне екі ірі шығарма қосқан Мырза Хайдар Дулатидің де түркі тіліндегі «Жаһаннама» атты поэмасы мен парсы тіліндегі «Тарих-и Рашиди» (1499-1551 жж.) бар. Осы аталған шығармалардың қолжазба нұсқалары шетелдік мұрағаттарда сақтаулы. Мысалы, «Тарих-и Рашидидің» Британия мұражайында, Теһран университетінің кітапханасында, Ташкенттегі Ә.Бируни атындағы шығыстану институты қолжазбалар қорында, Душанбе жазба деректер институтындағы қолжазба қорында, Мәскеу қаласындағы Азия халықтары институтының шығыс әдебиеттер бөлімінде, Ресей Ғылым академиясының Санкт-Петербор қаласындағы шығыстану институтының қолжазба қорында парсы және түрік тілдеріндегі бірнеше қолжазба нұсқалары сақтаулы. Ал Махмұд Қашқаридің «Диуани лұғат ат-түрік» шығармасы жалғыз қолжазба нұсқасында Стамбұлдың Ұлттық кітапханасында тұр. Мұны айтып отырғанымыз, бүгінгі Қазақстанның қоғамдық өміріндегі түбірлі өзгерістер, ең алдымен өзінің төл тарихын танып, өткеннің тағылымды тұстарын білгісі келген азат ойлы қазақ қоғамының қажеттілігінен туды деп қабылдауымызға болады.
Көне Казақстан территориясында дүниеге келген жазба мұраларды шығыстанушы ғалымдар зерттеп, іргелі еңбектер қалдырды. Соның бірі «Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасы» деп аталатын 10 томдық басылым 1975-1989 жылдар аралығында жарық көрген. Жинақта Орталық ғылыми кітапхана мен Әдебиет және өнер институтында сақталған қазақ колжазбаларының ғылыми сипаттамасы берілген. «Қазақ қолжазбаларының ғылыми сипаттамасына» енген шығармалардың басым көпшілігі қазақ халқының арғы-бергі өмірінен алынса, біразы шығыс халықтарының шығармаларын қамтиды.
Қазіргі таңда Елбасы Н.Назарбаевтың: «Ұлы даланың жеті қыры» атты бағдарламалық мақаласында отандық және шетелдік архивтерден іздеу-зерттеу жұмыстарын жүргізуге баса назар аудару керектігін, ол үшін «Архив-2025» бағдарламасы қабылдануы тиіс екенін атап көрсетті.
Рухани қазынамыз – қолжазбаларды сақтауда, оны келешек ұрпаққа жеткізуде кітапхананың алатын орны ерекше. Әсіресе, Орталық ғылыми кітапхананың қорында құнды қолжазбалардың мол екендігі белгілі. Бұл жөнінде Г.Абикова «Орталық ғылыми кітапхананың қорындағы «Шахнама» дастанының қазақша нұсқалары» атты мақаласында кітапхана қорында «Хандар шежіресі (XVII-XVIII ғғ.)», «Әмір Темірдің Қожа Ахмет Ясауи мешітіне берген вакуфтық грамотасы», «Абылай ханның Сібір генерал-губернаторына жазған хаты», шығыс ойшылдары Ә.Фирдоуси, Ә.Навои секілді тұлғалардың аудармалары бар екенін жазған. Ал Алматы қаласындағы Ұлттық кітапхананың «Қолжазбалар және сирек кітаптар» қоры туралы А.Бекишев «Исследования редких книг и рукописей в Казахстане: основные направления и тенденции» атты мақаласында кітапхана қорында Г.Миллердің, Н.Рычковтың, Г.Потанин, А.Левшин, В.Татищев, П.Паллас, Н.Семенов-Тянь-Шанскийдің Орталық Азия және Қазақстан жайлы зерттеу еңбектері бар екендігін баяндаған. Сондай-ақ осы қор бөлімінде Ш.Уәлиханов, А.Диваев, Н.Ильминский, П.Мелиоранский, Ы.Алтынсариннің және В.Радлов, В.Бартольд, Н.Пантусовтың еңбектерінің топтамасы сақталғандығы да айтылады. Сонымен қатар Ұлттық кітапхананың «Қолжазбалар және сирек кітаптар» қорында 2008 жылдан бастап парсы тіліндегі қолжазбалардың каталогі жасалған. Белгілі шығыстанушылар С.Абдулло мен С.Бакир Камаледдин әр қолжазбаға ғылыми тұрғыда бағасын беріп, сипаттау, талдау жұмыстарын жасаған.
Сирек кітаптар мен қолжазба мұраларына байланысты әлемдік деңгейдегі ең бай қолжазба қоры сақталған елдің бірі – көршілес Өзбекстан. Ондағы Әбу Райхан әл-Бируни атындағы Шығыстану институтының қорында 40 мыңнан астам шығармадан тұратын 18 мың томдық қолжазба бар. Бұл институттың негізгі саласы қолжазба қорымен тығыз байланысты. 2000 жылы аталмыш институттың қолжазба қоры «ЮНЕСКО» мәдени мұра тізіміне енгізілді. Әбу Райхан әл-Бируни атындағы Шығыстану институтының қолжазба қорында шығыс тілдерінде жазылған шығармалар және құнды мұралар сақталған. Қолжазбалар және сирек кітаптар ұлттық орталығының алдында болашақта Өзбекстандағы Әбу Райхан әл-Бируни атындағы Шығыстану институтының мұраларға бай қолжазба қоры секілді өз қорын молайтып, одан әрі дамыту міндеті тұр.
Еліміздің тарихынан сыр шертетін сирек кітаптар мен қолжазбалар мұрасын жинақтап, ғылыми тұрғыда айналымға енгізуді мақсат еткен «Қолжазбалар және сирек кітаптар ұлттық орталығы» 2017 жылы маусым айының 10 жұлдызында EXPO-2017 халықаралық көрмесі аясында ашылған болатын. Осы уақытқа дейін Қазақстанда сирек кездесетін кітаптар мен қолжазбаларды жинау қиын болды. Оларды бір орталықтан бақылап, түгендеп отыратын жүйе болмады. Құнды жәдігерлеріміз әлі де шетелдік архив, кітапхана және ғылыми мекемелерде, елге оралғандары архивтер мен кітапхана, ғылыми орталықтарда сақтаулы жатыр.
«Ұлы даланың жеті қырында» қойылған міндеттерімен үндесіп жатқан төл тарихымызға ғылыми әлеуетті жұмылдыру қажет. Оның екі басты себебі бар: біріншіден, 30 жылға жуық уақыт аралығында тәуелсіз Қазақстанның астанасы Нұр-Сұлтан қаласы тарихи-мәдени және білім мен ғылымның әлеуетін айшықтайтын ордаға айналды. Осы бағытта Нұр-Сұлтан қаласында жазба жәдігеріне бай кітапханалар, архивтер, музейлер, ғылыми-зерттеу орталықтары, жоғары оқу орындары жұмыс істейді. Демек, жазба мұралардың шоғырланған жері ретінде Нұр-Сұлтан қаласында Қолжазбалар және сирек кітаптар ұлттық орталығының болуы өте тиімді деп санаймыз. Екіншіден, бұл қара шаңырақта жазба ескерткіштерді жинақтауға, зерттеуге мүмкіндік беретін электронды оқу залы, көрме залы, қалпына келтіру және бүлінуден қорғау зертханалары мен ғылыми жұмыстарды үйлестіру бөлімі бар.
Елбасы Н.Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында өзіміздің ұлттық кодымызды, мәдениетімізді сақтаудың маңызын айтқан болатын. Осыған орай, ел тарихынан сыр шертетін сирек кітаптар мен қолжазба мұраларын көзіміздің қарашығындай сақтап, ұрпақтан-ұрпаққа мирас болып қалдыру мақсатында төмендегідей ұсыныстар жасаймыз: біріншіден, республикамыздың әр облыс өңірлерінде бұрыннан құрылған сирек кітаптар мен қолжазбалар орталықтарын бірізділікпен орталықтандыру; екіншіден, алыс-жақын шетелдердегі және еліміздегі академиялық кітапханалар мен ғылыми орталықтарындағы сирек кітаптар мен қолжазбалар қорының көшірмелерін жинақтап, орталықтандыру; үшіншіден, «Мәдени мұра», «Халық – тарих толқынында» мемлекеттік бағдарламалары бойынша жинақталған құжаттардың көшірмесін алу; төртіншіден, әлемдік деңгейдегі қолжазба орталықтарының бай тәжірибесін басшылыққа ала отырып, қолжазбалар және сирек кітаптар ұлттық орталығын әлемдік деңгейге көтеру; бесіншіден, осы мақала аясындағы жоғарыда аталған ойлар мен мәселелер бойынша отандық ғалым-профессорлардың, зерттеушілердің, сала мамандарының тұжырымды пікірлерін ортаға салып, қоғамдық ой-пікірді туғызу. Өзіміздің дәстүрімізді болашақ ұрпақтың санасына сіңіру арқылы бәсекеге түсуіміз керек. Осы орайда, «Саусақ бірікпей, ине ілікпейді» деген аталы сөздің де алар орны ерекше болмақ.
Нұрлан ЕРЕЖЕПОВ,
қолжазбалар және сирек кітаптар ұлттық орталығы
директорының міндетін атқарушы