– Аз ғана күннен кейін еліміз Тәуелсіздік күні мерекесін тойлайды. Сіз Қазақ елінің Тәуелсіздігі жарияланған кезді өз көзіңізбен көрдіңіз. Әсеріңіз қандай болды?
– Ескі ертегілерде «Естігенімді айтайын ба, көргенімді айтайын ба» дейтін сөз сарыны бар еді. «Естіген – өтірік, көргеніңді айт» делінетін. Сөз арнасын солай құрар болсақ, егемен еліміздің жүрген жолы, алған асуы, шыққан белесі көптің көз алдынан өтті. Арасында біз де бармыз.
Иә, 1991 жылдың 16 желтоқсаны – Тәуелсіздік күні. Дәл осы күні Азаттық таңы атты. «Қазақстан Республикасы» аталатын жаңа тұрпатты мемлекеттің құрылғаны жарияланды. Бұдан бес жыл бұрын «Қазақтар өздерін басқара алмайды, сондықтан басшыны сырттан қою керек» деген ұстаныммен республика басшылығына көлденең көкатты сайланған. Оның арты Желтоқсан көтерілісіне әкеп соққан. Алматыдағы көтеріліс «мызғымас» делінген Кеңес Одағының шаңырағын шайқалтып, керегесін керіп жіберген еді. «Бұлар ел бола алмайды, еңбектеп өздері келеді» дегенді де естігенбіз сол тұста. 1990 жылдың сәуірінде республика Президенті лауазымы тағайындалды, 1990 жылдың қазан айында Қазақстанның тәуелсіздігі туралы Декларация қабылданды, 1991 жылғы 29 тамызда Семей ядролық сынақ полигоны жабылды. Сол кезеңде Республикалық егемен алтын-валюта қорын құру туралы Мемлекет басшысының қаулысы шықты. 1991 жылдың 1 желтоқсанында алғашқы бүкілхалықтық президенттік сайлау өтті. Тәуелсіз мемлекетіміздің жаңа атауы туралы шешім қабылданды. 16 Желтоқсанда «Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігі туралы» конституциялық заң қабылданып, Қазақстан әлем алдында өз Тәуелсіздігін жариялады. Қазақ халқының сан ғасырға жалғасқан асыл арманы орындалды. Қазіргі Қазақ-Британ университеті орналасқан тарихи ғимаратта ел Тәуелсіздігінің қалай жарияланғанын өз көзіммен көрдім. Құлағыммен естідім. Төбеміз көкке екі елі жетпей қалды десем, артық айтқандық емес. Сол сәттегі сезімді дәл суреттеп беру қиын. Оны жан-жүрегіммен сезінгенім үшін де бақыттымын.
– Кеңестік жүйе қирап, экономикалық дағдарыс өршіп тұрған кезеңде елдің қай бағытта жүретіні, жағдайдың қалай өріс алатыны туралы болжам жасай алдыңыздар ма?
– Шын мәнінде, ол тұста нағыз «Байтал түгілі – бас қайғы» дейтін заман еді. Одақтық байланыстар жібі бырт-бырт үзілген. Қазақстанның жағдайын ойлайтын Одақ жоқ. Әр республика бірінен кейін бірі өз тәуелсіздігін жариялап жатты. Ел тізгінін қолына алған Нұрсұлтан Назарбаев ең дұрыс таңдау жасады. Нарық пен демократия жолын таңдады. 1991 жылдың 17 желтоқсанында Алматыдағы Орталық алаңда Қазақстан Республикасының мемлекеттік тәуелсіздігі жариялануына және 1986 жылғы желтоқсан оқиғасының бес жылдығына арналған митинг болды. Соған да қатыстым. Нұрсұлтан Назарбаев сонда сөз сөйледі: «Тәуелсіздіктің біздің бәрімізге артар міндеті мол. Енді еңселі ел болудың жолына шындап түсуіміз керек. Әулетіміздің асуы да, дәулетіміздің тасуы да өз қолымызда. Кең-байтақ жеріміздің байлығы осы даланың түпкілікті халқына да, тағдыр қосып бірге өмір сүріп жатқан өзге ұлт өкілдеріне де молынан жетеді. Не істесек те ақылмен істейік, арзан ұранға ермейік, ұшпа сезімге ерік бермейік дегім келеді. Әсіресе, жастар салқынқандылықтан, үлкенді сыйлаудан, сөзге тоқтаудан айнымаса, қашанда достыққа адал болса, бауырмашыл, кеңпейіл болса, халықтың атына сөз келтіретін ұстамсыздық атаулыдан аулақ жүрсе деп тілейік. Тарих көші ұзақ. Асықсақ та аптықпайық. Қазақстанның көпұлтты халқының жұлдызы жоғары болатынына, туған елімізде дәулетті де сәулетті өмір орнайтынына кәміл сенемін», – деді. Осы сөзден сол кездегі Мемлекет басшысының ұстанымын анық байқауға болады.
– Сіз ол кезде Egemen Qazaqstan газетінде істедіңіз. Экономикалық тақырыпқа қалам тартып жүрдіңіз. Журналист ретінде не толғандырды? Қандай мәселеге көңіл аудардыңыз?
– Күн сайын шығатын газетте экономика тақырыбы өте өзекті болатын. Талай нәрсе жаздық қой. Екі мәселеге ғана тоқталайын. Біріншісі – жоспарлы экономикаға негізделген кеңестік шаруашылық жүйесі күйрегеннен кейін Қазақстанның дербес экономикалық саясатын тезірек жүргізуден басқа жолы қалған жоқ. Газет бетінде Республикалық алтын-валюта қорын құру туралы бірнеше дүркін мәселе көтердім. Сол тұстағы вице-премьер Дәулет Сембаевтың табанды әрекетін атап айтар едім. Үкіметпен тығыз байланыста жұмыс істедік. Көп ұзамай Мемлекет басшысының алтын-валюта қорын құру туралы қаулысы шықты. Екінші – 1993 жылы 15 қарашада Ұлттық валюта – теңге айналымға шықты. Сол күннен бастап Қазақстан өзінің экономикалық саясатын толық дербес жүргізу мүмкіндігін алды. Теңге пайда болғанға дейінгі екі жыл ішінде ұлттық валютамыздың керектігі туралы да он шақты мақала жаздым. Соның бәрі ел кәдесіне жарады.
– «Нарық» және «нарық экономикасы» деген термин сөздің пайда болуына тікелей қатысыңыз бар деп естиміз. Осы туралы не айтасыз?
– Иә, сол кезеңдегі бұқаралық ақпарат құралдары «рынок», «рыночная экономика» деген терминді сол күйі пайдаланып жүрді. Экономика бөлімінде қызмет ете жүріп, газет бетіне әзірленетін топтамалар мен авторлар мақаласына «нарық», «нарық экономикасы» деген ұғымды «тықпалағаным» рас. Бірқатар экономистер «нарық» деген сөз «рыноктың» мағынасын бермейді, бұл «тар аядағы ұғым» деген уәжді алға тартты. Біз айтамыз: «әрине, нарық, әр нәрсенің нарқы бар деген сөздер қазір тар аяда болуы мүмкін, келе-келе бұл үлкен ұғымға айналады, қазақ тілінің қуаты «рынокты» қазақшалауға жетеді» дейміз. Біраз талас болды. Бұл тұжырымның нүктесін Мемлекет басшысы қойды. Кезекті бір жиналыс үстінде Нұрсұлтан Әбішұлы «нарық», «нарық экономикасы» деген сөзді бірнеше мәрте айтты. Содан бастап осы екі сөз тілдік айналымға терең сіңіп кетті.
Ұлы Жаратушының шеберлігіне қайран қаласыз: мынау жалпақ әлемді, он сегіз мың ғаламды көрсін деп адам баласына көз беріпті; сол көздің қарашығын қорғап тұрсын деп кірпік беріпті; байқап қарасаңыз әр нәрсеге бір қорған бар, біздің тіл ұшымызда жүрген Тәуелсіздік деген тіркеске тәңірі теңгерімі тұрғысынан қарайтын болсақ – осы күнгі 18 миллион қазақстандық осы қасиетті ұғымның қорғаны екен. Әр қазаққа көзінің қарашығы қандай қымбат болса, Тәуелсіздік те сондай қымбат!
– Тәуелсіздіктің алғашқы жылдары туралы айтқанда есіңізге тағы не түседі?
– Елең-алаң шақта мемлекеттің қауіпсіздігі ерекше жайттың бірі еді. Қазақстанның қолында атом бомбасы бар-тын. 1991 жылдың 28 тамызында Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев Семей полигонын жабу туралы Жарлық шығарды. Полигонның қазақ халқына қандай қасірет әкелгеніне тоқталып жатпайын. Елбасының осы шешімінен кейін Ресей мен АҚШ-тағы және Франциядағы ядролық сынақ алаңдарында да жарылыстар тоқтатылды. 1992 жылдың мамырында Семей полигонының базасында Курчатов қаласындағы Ұлттық ядролық орталық құрылды. Еліміз өзінің бейбітсүйгіш қалыбын дүниежүзіне мәлім етті. 1992 жылы 7 мамырда Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстан Республикасының Қарулы Күштерін құру туралы» Жарлығына сай өз әскеріміз құрылды. Іргесі сөгіле бастаған Кеңестік Одақ тұсында елдің қорғанысы ең өзекті мәселеге айналған болатын. Қазақ КСР-інің Президенті қызметін атқарып отырған Н.Назарбаев республиканың тәуелсіздігін, аймақтық тұтастығын, қорғаныстық және басқа да өмірлік маңызды мүдделерін қамтамасыз ету мақсатымен 1991 жылдың 25 қазанында «Қазақ КСР-нің Мемлекеттік қорғаныс комитетін құру туралы» Жарлығын жариялаған еді. БҰҰ-ның шешімімен тарихқа «Бейбітшілік миссиясы» ретінде енген, Семей ядролық полигонын жабу секілді ғаламдық маңызға ие шараларға қол жеткізді. Бұл сол кезеңдегі ең ұтқыр шешімнің бірі болды.
– Бағыт-бағдарсыз, бұлдыр да бұлыңғыр кезеңде Қазақстанның қай жолмен, қалай дамитыны белгісіз болды дедіңіз. Тоқсаныншы жылдардағы қиындықты қазір жұрттың көбі ұмытып кеткен секілді... Бұған не дейсіз?
– Қазақстан – ТМД мемлекеттері арасында бірінші болып ұзақ мерзімге арналған стратегиялық даму жоспарын жасаған елдің бірі де бірегейі. 1997 жылғы 11 қазанда «Қазақстан – 2030» атты ұзақмерзімді даму стратегиялық бағдарламасы қабылданды. Бұл сол кезде қазіргі биіктік тұрғысынан алғанда да теңдессіз құжат. Ресейге барған бір сапарымда ресейлік әріптесіміздің бірі «Қазақстан – молодец! Біз әлі күнге дейін не боларымызды білмейміз. Ал сіздер даму стратегиясын белгілеп, нақты бағытпен дамып жатырсыздар» деген болатын. Мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін ең алдымен көршілес шетелдермен екі арадағы шекараны асқан дәйектілікпен бекітті. Біртұтас Қазақстанның мемлекеттік шекарасы шегенделді. Табысты жүргізілген ішкі және сыртқы саясаттағы жетістіктердің арқасында Қазақстан БҰҰ, ЮНЕСКО, ЕҚЫҰ, ИКҰ секілді беделді халықаралық ұйымдардың беделді мүшесіне айналды.
Азаттық алған алаш жұртының аты алты құрлыққа бірден мәшһүр болған жоқ. Тек Тәуелсіздік қана қазақ елінің даңқын асқақтатты. Осы ретте «Қазақстан десе – Назарбаев, Назарбаев десе – Қазақстан» дейтін тұжырым бір-бірімен тығыз байланысты ұғым. Қазақстан сыртқы саясатта көпвекторлы бағыт ұстанатынын Тәуелсіздік жарияланған күннен бастап танытты. Жас мемлекет алыс-жақын шетелдермен саяси-ынтымақтастықта, тату көршілес бауырластықта аралас-құралас болатынын аңғартты. Қазақ елінің БҰҰ-ға мүшелігі айрықша маңызды еді. Осы мақсатта 1991 жылы 20 желтоқсанда Президент Нұрсұлтан Назарбаев БҰҰ-ның сол кездегі Бас хатшысы Бутрос-Галиге арнайы хат жазды. Қазақстан Тәуелсіздігін жариялағанына 4 ай, БҰҰ-ға өтініш жасағанына үш-ақ ай өткенде, 1992 жылдың 2 наурызында БҰҰ-ның Бас Ассамблеясының 46-сессиясы Қазақстанды Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше етіп қабылдады. Ядролық қарусыз әлем, Арал мәселесі БҰҰ төрінде көтерілді. Сондай-ақ Мемлекет басшысының «Әлем. XXI ғасыр» манифесі БҰҰ басшылығына жіберілді. 2018 жылы 19 қаңтарда Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың төрағалығымен Біріккен Ұлттар Ұйымы Қауіпсіздік кеңесінің «Жаппай қырып-жоятын қаруды таратпау: сенім шаралары» атты отырысы өтті. Елбасы баяндамасын қазақ тілінде жасады. Сол кезде мерейі тасымаған қазақ аз шығар... Еуропа қауіпсіздігі ынтымақтастығы ұйымына төрағалық жасау да мәртебелі істің бірі болды. Еуропада, Орталық Азияда және Солтүстік Америкада орналасқан 56 елдің басын біріктіретін ірі аймақтық ұйымға төрағалық ету посткеңестік елдер арасында бәрінен бұрын Қазақстанның маңдайына бұйырды. Еліміздің ЕҚЫҰ-дағы төрағалығының ұраны латынның төрт «T» әрпі болды: сенім (trust), дәстүр (tradition), транспаренттілік (transparency) және төзімділік (tolerance). Сенім – халықаралық қатынастардағы басты ресурс. Осы саммит туралы Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі «ЕҚЫҰ-ның Астанадағы саммиті – Қазақстанның жұлдызды шағы болды» деген баға берді.
– Қазақ елі – «тәртіпсіз ел болмайтынын, тәртіпке бағынған құл болмайтынын» ежелден көкейге түйіп, көкірегіне құйып өскен ел. Қасым ханның «Қасқа жолын» да, Есім ханның «Ескі жолын» да, әз-Тәукенің «Жеті жарғысын» да халық тарихы, дәуір толғағы дүниеге әкелген жоқ па? Белесті жылдар биігіне шыққанда рухани салада не нәрсеге олжа салдық?
– Елдің экономикасымен бірге рухани саласы да ойдағыдай дамуы қажет. Осы тұрғыдан алғанда, «Мәдени мұра», «Халық тарих толқынында», «Рухани жаңғыру» ұлттық бағдарламаларының орны бөлек. Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасымыздың интеллектуалдық күш-жігерінің арқасында «Мәңгілік ел», «Ұлы дала», «Мәдени мұра» тәрізді терең мәні бар ұғымдар күнделікті өмірімізден көрініс табуда. Елбасымыздың рухани саладағы игі бастамаларын Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев асқан ұстамдылықпен жалғастырып жатыр. Келесі жылы еліміз әл-Фарабидің 1150 жылдығы, Абай Құнанбайұлының 175 жылдығы, Ұлы Отан соғысы Жеңісінің 75 жылдығы, Алтын Орданың заңды жалғасы – Жошы ұлысының 750 жылдығы, Қазақ автономиясының құрылғанына 100 жыл секілді шараларды атап өтеді. Бұл тұрғыда Мемлекет басшысының тапсырмасымен жалпыұлттық кешенді шаралар бекітілді.
– Сұхбатымызды түйіндейтін тұсқа да келдік. Бірауыз сөзбен тұжырымдасаңыз...
– Ұлы Жаратушының шеберлігіне қайран қаласыз: мынау жалпақ әлемді, он сегіз мың ғаламды көрсін деп адам баласына көз беріпті; сол көздің қарашығын қорғап тұрсын деп кірпік беріпті; байқап қарасаңыз әр нәрсеге бір қорған бар, біздің тіл ұшымызда жүрген Тәуелсіздік деген тіркеске тәңірі теңгерімі тұрғысынан қарайтын болсақ – осы күнгі 18 миллион қазақстандық осы қасиетті ұғымның қорғаны екен. Әр қазаққа көзінің қарашығы қандай қымбат болса, Тәуелсіздік те сондай қымбат!
– Әңгімеңізге рақмет!
Сұхбаттасқан
Г.ТҰРҒАНБАЙ