Биылғы сайлау шынымен де ерекше. Халықтың дауыс беруге жаппай бетперде киіп келуі бұрын ешқашан болмаған. 2021 жылғы Мәжіліс пен мәслихат депутаттарының додасы – пандемия аясындағы тұңғыш бүкілхалықтық сайлау ретінде ел тарихында қалмақ. Әрине, былтырғы 12 тамызда Сенат сайлауы да коронавируспен күрес шектеулері аясында ұйымдастырылған. Алайда оған тек мәслихат депутаттары ғана қатысқаны мәлім, былайғы жұртшылық араласпады.
Санитарлар билік еткен сайлау
Тағы бір ерекшелік, бұл сайлауды ұйымдастыруға алғаш рет мемлекеттік бас санитар белсене араласып отыр. Және жай араласпайды, басты рөлді ойнайды: ОСК-ден бастап аймақтардағы барлық сайлау комиссиялары соның нұсқауына сөзсіз бағынып, бұйрықтарын бірінші кезекте басшылыққа алады. Осы орайда, ел тарихында бірінші рет «Парламент Мәжілісі мен мәслихат депутаттарына дауыс беру кезінде санитарлық-эпидемиологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және азаматтардың денсаулығын қорғау алгоритмі» әзірленіп отыр. Шыны керек, көптеген қазақстандық үшін дауыс беру күні – мейрам. Азаматтар бала-шағасын, көрші-қолаңын ертіп, топтасып барады. Бюллетеньді жәшікке салар алдында бір мезет аялдап, суретке түседі. Әр сайлауда түскен фотоларынан коллекция жинайтындар бар. Бұл жолы ол дәстүр бұзылатынға ұқсайды: кемінде 1,5-2 метр әлеуметтік алшақтықты сақтау, бөлмеде көп адамның жиналуына жол бермеу мақсатында дауыс беру жәшігі алдында азаматтардың көп кідіруіне рұқсат етілмейді. Денсаулық сақтау министрі Алексей Цой алдағы сайлау күні сайлау учаскесіне, комиссия мүшелеріне және дауыс берушілерге қойылатын санитарлық талаптарды айтып берді. – Мемлекеттік бас санитар дәрігер сайлауда эпидемиологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін арнайы қаулы қабылдады. Құжатта бірқатар талап қарастырылған. Нақтылай кетсек, әрбір сайлау учаскесіне кіреберісте медицина қызметкері немесе волонтер кезекшілік жасап, қашықтан өлшейтін термометрмен келушілердің температурасын тексеріп тұруы тиіс. Азаматтың дене қызуы 37ºС жоғары көтерілген жағдайда оны оқшаулауға арналған жеке кабинет болуы қажет. Ол адам жалпыға ортақ кабинада дауыс бере алмайды. Сондай-ақ учаскеде адамдардың артық-ауыс, әрлі-берлі сенделуін болдырмау үшін сайлаушылардың нақты жүру бағытын көрсететін көрсеткіштер мен арақашықтық белгілері қойылуы шарт, – деді ДСМ басшысы. Осы аптаның сейсенбісінен бері Парламент және мәслихаттар додасын өткізуге жұмылғандар – сайлау учаскелерінде тұрақты жұмыс істейтіндер, жоғары және орташа қауіпті аймақтардағы сайлау комиссиясының мүшелері, шетелдік және отандық бақылаушылар, партиялардың сенімді адамдары ПТР-тест тапсыруда. Тестілеу олар үшін тегін, бюджеттен қаржыландырылады. Олардың ішінде тек нәтижесі тазалары әрі қарай жұмысын жалғастыра алады. Министр Алексей Цой алдағы науқанға байланысты елге қайырылып, азаматтардан жауапты болуға, сақтық шараларын бұзбауға шақырды. – Пандемия әлі де жалғасуда. Өкінішке қарай, вирусты толық жеңген жоқпыз. Сондықтан жағдайға барынша жауапкершілікпен қарауға шақырамын. Өзгелерге індет жұқтырмау, өзіңіз жұқтырып алмау үшін міндетті түрде бетперде киіңіздер. Әлеуметтік арақашықтық пен гигиена талаптарын сақтаңыздар! – деді А.Цой.Әр жәшік ашыларда өңделеді
Еліміздің мемлекеттік бас санитар дәрігері Ерлан Қиясовтың айтуынша, сайлау учаскесі қызметкерлеріне бір-бірімен және келушілермен қол алысуға тыйым салынған. Өзара ешқандай байланыс болмауы керек. Мысалы, сайлау бюллетенін аларда сайлаушылар жеке куәлігін сайлауком мүшесіне көрсетеді, бірақ оның қолына бермейді. Азаматтарға өз қаламымен келуге кеңес берілді. «Дауыс беруге өз қаламыңызды ала келіңіз! Болмаған жағдайда сайлау комиссиясы берген қаламды пайдаланыңыз. Дауыс беруге бұл жолы бала ертіп келуге болмайды», – деді мемлекеттік бас санитар. Сайлаушылар да, сайлауком мүшелері де міндетті түрде бетперде киеді. Соңғылары әр 3 сағат сайын бетпердесін ауыстыруы керек. Сайлау учаскесінде қолды дезинфекциялайтын санитайзерлер тұруы қажет. Бетпердесіз келгендерге тегін бетперде ұсынылады. Карантиндегі сырқаттарға сайлау учаскесіне кіруге рұқсат жоқ, үйде емделуіне байланысты оқшаулау режиміндегі немесе коронавирус инфекциясына байланысты карантинде отырған дауыс берушілер өз ықтиярын білдіргісі келсе, «сайлау учаскесінен тыс жерде дауыс беру туралы» өтініш жазып, сайлауком мүшесіне хабарлауы тиіс. Үйлерді аралап жүріп дауыс жинайтын сайлау комиссиясының әрбір мүшесі жеке қорғаныс құралдарымен қамтылуы тиіс. Тасымалданатын дауыс беру жәшігін сайлаушыға дейін немесе одан кейін ұдайы дезинфекциялап отыру қажет. Бюллетеньдерді санау ісі де індетке қарсы қатаң реттеледі. – Учаскелік комиссиядан дауыс беру қорытындылары туралы хаттамаларын қабылдау кезінде қауіпсіздік шарасын қатаң сақтау қажет. Дауыс беруге арналған стационарлық және тасымалданатын жәшіктерді ашпас бұрын, ең алдымен оларды дезинфекциялау құралымен өңдеу керек. Байқаушылар мен сенім білдірген адамдардың бетперде режимін сақтауы міндет. Байқаушылар мен журналистер орналасатын жер әлеуметтік алшақтықты ескере отырып, кемінде 1,5–2 метр әріде орналасады. Бұл ретте оларға дауыс беру барысын, дауысты санау рәсімдерін айқын көруге мүмкіндік болады, – деді Е.Қиясов.КВИ әлемде сайлауға қалай әсер етті?
Жер-жаһанды коронавирус жайлағалы көптеген ел сайлау мен референдум атаулыдан бас тартты немесе оны бұрын белгіленген мерзімінен кеш өткізуге мәжбүр болды. Мысалы, Арменияда 2020 жылғы ақпанда премьер-министр Никол Пашинян конституциялық реформаларға әзірлік басталғанын жариялады. Осыған орай, 5 сәуірде референдум ұйымдастырылуы тиіс еді. Алайда артынша кесел тарап, төтенше жағдай енгізілуіне байланысты Армения былтыр оны өткізбеді. Микронезия 2020 жылдың наурызында жалпыхалықтық дауыс беру арқылы Трук аралының тәуелсіздік алуы мәселесін шешуге бел буған-тын. Әйткенмен, ол іс-шара 2022 жылға қалдырылды. Македония – 12 сәуірге, Сирия 13 сәуірге тағайындалған парламенттік сайлау науқанын уақытша тоқтатты. Көрші Ресей 22 сәуірде ұйымдастырылуы тиіс болған РФ Конституциясына түзетулер енгізу бойынша дауыс беруді кейінге – 25 маусымға дейін шегеруге мәжбүр болды. Чили коронавирус салдарынан былтырғы 26 сәуірге жоспарланған конституциялық референдумды амалсыз 26 қазанға ысырды. Референдум 2019 жылы метро билетінің бағасын көтеруден және бұқаралық наразылық акциясынан басталып, өршіп кеткен саяси дағдарысқа нүкте қоюы тиіс еді. Нәтижесінде, былтыр қазандағы «жалпыұлттық сұрау» нәтижесінде халық Пиночет кезінен келе жатқан конституциядан бас тартты. Шаттыққа бөленген бұқара көшелерді толтырды, алшақтық және бетперде режимі бұзылды. Салдарынан бүгінде Чилиде індет тарауының қарқыны артқан: COVID-19 жұқтырғандар үлесі тестілеуден өткендердің 4,05%-ынан асып кетті. Бұрын әлдеқайда аз болған. Осы жайт жалпыхалықтық науқан кезінде шектеу талаптарын сақтаудың маңызын паш еткендей. Италия 29 наурызға белгіленген, елдің Ата заңын өзгертуге қатысты референдумды тек 20 қыркүйекте өткізе алды. Гибралтарда аборт үшін қылмыстық қудалауды жою туралы референдум да уақытында өтпей қалды. Бұдан бөлек, пандемия Аустрия, Аргентина, Парагвай, Перу, Тунис, Черногория секілді елдерде жергілікті сайлауларды дер кезінде ұйымдастыруға кедергі жасады. Кипр президенттік сайлауды 26 сәуірден 11 қазанға, Польша 10 мамырдан 28 маусымға ауыстыруға мәжбүрленді. Пандемия кезінде поштамен дауыс беру тәсіліне жүгінген елдер де болды. Сондай мемлекеттің бірі – АҚШ. Оның арты неге соқтырғаны мәлім. Бұзушылықтардың тым көп болғаны сонша, Д.Трамп: «дауыстарымды ұрлады» деп қарсыласына өкпелеп жүр. Франциядағы 15 наурызда өткен муниципалдық сайлауды үлгілі деуге болады. Елде эпидемияға қатысты ахуал ушыққандықтан, науқанда сақтық шаралары қабылданды: сайлаушылардың тегіс бетперде және қолғап киіп, өз қаламдарымен келуі талап етілді. Сайлау учаскелерінде әр адам арақашықтықты сақтау үшін еденге түсірілген белгі-көрсеткіштермен қозғалды. Егде жастағы азаматтар дауыс беруге бірінші болып, кезексіз жіберілді. Өз таңдауын жасап болған сайлаушыларға қолдарын антисептикпен өңдеу ұсынылды. Молдовада 1 қарашада өткен президенттік сайлау кезінде қатаң шектеу енгізілді. Экс-премьер Майя Санду жеңген сол дода барысында елде наразылық акциясына және митингтерге жаппай тыйым салынды. Кандидаттарға үй-жайда да, көшеде де 50 адамнан аспайтын шағын топтармен ғана кездесуге рұқсат етілді. Үміткерлер үгіт жұмыстарын БАҚ пен әлеуметтік желіде қызу жүргізді. Сайлау күні учаскеге келген сайлаушыларға бетперде таратылды. Арақашықтықты сақтау талап етілді. Учаскеде кабиналар саны қанша болса, сонша адамнан ғана ішке кіргізілді. Азаматтар тегіс өз қаламымен келді. Үйінде не ауруханада карантинге жабылғандарға тасымалданатын дауыс беру жәшіктері жеткізілді. Сарапшылар пандемияның әлемде биыл өтетін көптеген сайлау мен референдумға әрі қарай да өзгеріс енгізе беретінін болжап отыр.Айхан ШӘРІП