Тәуелсіздік алған алғашқы жылдары ел экономикасын аяққа тұрғызу оңай болған жоқ. Одақтық байланыс үзілген соң, әр республика өз күнін өзі көріп, тәуелсіз ел ретінде экономикалық байланыстарды жаңадан қалыптастыруы қажет еді. Ал оған ішкі ресурстар мүмкіндік бере қоймады. Мұндайда кез келген мемлекет әлемдік тәжірибе бойынша шетел капиталына иек артады. Бірақ сенің еліңе инвестиция құя салатын шетелдіктер ақылсыз емес. Оларды көндіруден бұрын сендіру маңызды. Себебі инвестор құйған ақшасын кейін еселеп қайтарып алатынына сенімді болуы қажет. Сондықтан шетелден инвестиция тарту саясаты 1991 жылы-ақ басталып кетті, бірінші кезекте Қазақстанда шетел капиталы үшін қолайлы ахуал қалыптастыруға басымдық берілді.
Ол үшін заңнамалық нормалар қабылдана бастады, инвестиция тартумен айналысатын мемлекеттік құрылымдар құрылды. Мәселен, 1991 жылы Шетел инвестициялары туралы заң, 1993 жылы Инвестициялық жекешелендіру қорлары жөніндегі ереже қабылданды. 1992 жылы Қазақстан Республикасының шетел инвестициялары бойынша ұлттық агенттігі, ал 1996 жылы Инвестициялар бойынша мемлекеттік комитет құрылды. Бір жылдан соң Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы заң мен инвестициялық бағдарлама қабылданды. Бұл құжаттар елдегі инвестициялық процесті басқарудың негізін қалады. Нәтижесінде, 1993-2001 жылдар аралығында біздің елге тартылған тікелей шетел инвестициясының жалпы көлемі 16,98 млрд АҚШ долларын құрады. Бізге құйылған инвестиция көлемі Ресейден асып түсті. Мысалы, 1998 жылы жекелеген инвесторлар Ресей экономикасына 25,8 пайыз қаржы салса, Қазақстан нарығында ол көрсеткіш 65 пайызға жетті. Қазақстанда инвестициялық ағымның жылдан- жылға көбеюінің басты себебін жаңа мұнай-газ кеніштерінің ашылуымен түсіндіруге болады. Жыл сайын елімізге келетін шетел инвестициясының 70 пайызы тау-кен өндірісіне, оның ішінде мұнай-газ секторына жұмсалса, 10 пайызға жуығы ауыл шаруашылығы мен қайта өңдеу өнеркәсібінде игерілді. Астананың құрылыс-сәулет және өзге де экономикалық салаларына 20 млн доллар көлемінде инвестиция тартылды. Сол жылдары елімізге инвестиция құйған елдердің бестігінде Нидерланд (580 млн АҚШ доллары), Корей (25,1 млн АҚШ доллары), Түркия (39 млн АҚШ доллары), Лихтенштейн – (17 млн АҚШ доллары), Ұлыбритания (11,7 млн АҚШ доллары) тұрды.
Уақыт алға жылжыған сайын шетелден инвестиция тартудың тәсілін жетілдіру қажеттігі туындайды. Бұл орайда, 2017 жылы Қазақстанға инвестиция тартатын бірыңғай оператор құру туралы шешім қабылданды. Сөйтіп, инвестиция тарту міндеті Сыртқы істер министрлігіне беріліп, осы министрлік жанынан Kazakh Invest ұлттық компаниясы құрылды. Аталған компания инвестициялық жобаларды идеядан бастап іске асыруға дейін «бір терезе» қағидаты бойынша сүйемелдеудің толық қызметтер кешенін ұсына бастады. Компания инвестордың қажеттіліктерін зерделеп, ұсыныстар мен алдын ала кеңестер береді. Қызығушылық туындаған жағдайда, қажетті секторлар, мемлекеттік қолдау шаралары, әлеуетті жергілікті серіктестер және т.б. туралы толық ақпарат береді. Инвестициялық жобаларды бірлесіп дайындайды. Бұдан басқа, жедел әрекет ету және инвесторларды жан-жақты қолдау мақсатында Kazakh Invest тәулік бойы жұмыс істейтін байланыс орталығы қызмет етеді.
Жалпы, соңғы үш жылда әлем экономикасындағы инвестиция 1,3 трлн долларға азайған. Мұның себебін сарапшылар 2017 жылдың аяғында АҚШ-та жүргізілген салық реформаларынан кейін АҚШ-тың трансұлттық кәсіпорындарының шетелде жинақталған пайдасының ірі көлемін елге қайтарып алуымен байланысты деп түсіндіреді.
Әлемдік инвестиция тарту саласында байқалған тағы бір тенденция – дамыған елдерге салынатын инвестиция 2004 жылдан бері 27 пайызға төмендеген. Ал дамушы елдерге құйылатын инвестиция, керісінше, 2 пайызға өскен. Мысалы, біздің елде 2018 жылдың қорытындысы бойынша шетелдік тікелей инвестиция көлемі 15,8 пайызға көтерілді.
Kazakh Invest ұлттық компаниясының басқарушы директоры Арман Данаевтың айтуынша, 2019 жылдың қазан айының соңындағы дерек бойынша Қазақстанда шетел капиталының қатысуымен 16,8 мың компания жұмыс істейді. Бұл өткен жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 18,1 пайызға көп.
– Биыл Қазақстан жаһандық бәсекеге қабілетті елдер рейтингінде 4-орынға жоғарылап, 55 елдің қатарына кірді. Ал институционалдық реформаларды жүзеге асырудың нәтижесінде біздің ел Дүниежүзілік банктің іс жүргізу рейтингінде 190 елдің арасында 25-орынға ие болды. Соңғы 12 жылда Қазақстан бұл рейтингте 39-орынға көтерілді, – дейді басқарушы директор. Оның айтуынша, мұндай рейтинг еліміздің инвестициялық тартымдылығын арттыра түседі.
Осы тұста айта кетер тағы бір дерек, Қазақстан тәуелсіздік жылдарында 320 млрд доллар шетел инвестициясын тартты. Сол инвестицияның 80 пайызы соңғы он жылдың еншісіне тиесілі. Ал осы жылдың алғашқы жартысында Қазақстан экономикасына құйылған тікелей инвестиция көлемі 12,1 млрд долларды құрады. Былтыр да шетелдік инвесторлар тобын, әдеттегідей, Нидерланд бастады. Бұл ел жыл басынан бері 7,4 млрд доллар инвестиция құйды, екінші орында 5,3 млрд доллар құйған АҚШ тұр. Үштікті Швейцария (2,5 млрд доллар) тамамдайды.
«Бүгінгі таңда Қазақстан инвестиция тарту бойынша Орталық Азияда көшбасшы ел, себебі аймаққа тартылған инвестицияның 70 пайызы біздің елге келіп жатыр, – деген Арман Данаев инвестордың инвестиция құю туралы шешім қабылдауына ықпал ететін факторды атап берді. – Бірінші кезекте, инвестициялық климат маңызды рөл атқарады. Ол – инвестициялық тәуекелдің төменгі деңгейі, тұрақты құқықтық жағдай, аумақтың табиғи ресурстарға бай болуы, жұмыс күші, елдің негізгі қорлары, инфрақұрылымы мен халықтың тұтынушылық сұранысы. Жағымды инвестклиматты қалыптастыруда заңнамалық базалардың жетілдірілуі де маңызға ие. Мысалы, соңғы жылдары елімізде «Астана» халықаралық қаржы орталығы туралы конституциялық заң, Кәсіпкерлік кодекс, Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану, Мемлекеттік және жекеменшік әріптестік туралы заңдар қабылданды. Аталған заңнамалық база тікелей инвестицияға мемлекеттік қолдаудың барына, инвесторлар үшін жеңілдіктер қарастырылғанына кепілдік береді. Сондай-ақ Қазақстанның шетелдермен қорғау туралы келісімі де маңызды рөл атқарады», – дейді ол.
2016 жылдан бері Қазақстанда инвестициялық даулар бойынша жеке сот өндірісі жұмыс істейді. Сонымен қатар «Астана» халықаралық қаржы орталығындағы Халықаралық арбитраж орталығы жұмысын бастады. Арбитражды орталығы шетелдік инвесторларға анағұрлым жақсы таныс ағылшын құқығының ережелері мен принциптерін қолданады, бұл сот жүйесіне деген сенімді арттырады және инвесторлар үшін тартымды жағдай жасауға көмектеседі. Инвестициялық ахуалды қалыптастыруға ықпал ететін, әрине адам ресурсы. Қазіргі таңда Қазақстан адам капиталын дамыту бойынша 31-орында тұр. Соның ішінде оқыту бойынша 157 елдің арасында 10-орында. Жоғары білікті адам капиталы елді әлемдік бизнесте тартымды етеді. Сосын біздің елде өндірілген өнімге сұраныстың болуы. Бұл орайда, Қазақстан өнімдеріне Қытай мен Ресей, Орталық Азия елдерінен сұраныстың жоғары екенін айтуға болады. Мұның барлығы Қазақстанның бұдан кейін де инвестициялық тартымдылығының жоғары болуына ықпал ететін фактор екені даусыз.
Халима БҰҚАРҚЫЗЫ