Ғарыш саласы ғаріп жағдайда ма?

Биыл ғарыш сеңгірінде самғап жүрген қазақстандық спут­никтердің қолданыс мерзімі аяқталады. Жауапты органның мәлімдеуінше, енді оларды жаңасымен ауыстырмасақ, бұған дейінгі жұмыстың бәрі зая. Сонымен бірге қаншама дә­­ріп­телген отандық жерсеріктері сол бойы мол табыс түсіре алмағаны анықталды.

Саланың сұрқы – әлемге күлкі

Қазақстан мен Ресейдің өзара кіріккен космонавтика салалары кейінгі жылдары терең дағдарысты бастан кешіріп жатқаны жасырын емес. Оның арты масқара жағдайға соқтырыпты. Кеше ресейлік ақ­парат құралдары Байқоңырдан уақытында зымыранның ұшы­рылмауы кесірінен Ха­лықаралық ғарыш стансасындағы ресейлік ғарышкерлер аштыққа душар болғанын жарыса жариялады. Әрине, Қазақстанның емес, Ресейдің кесірінен: ақаулы зы­мырандарға қатысты былыққа батқан Мәскеу біраздан Прогресс зымыран тасығышын ұшыруды кейінге қалдырумен келеді. Салдарынан ХҒС-тың орыс бө­лігінде тамақ баяғыда-ақ тау­сылыпты. «Америкалық астронавтар ресейлік космонавтарды аш­тықтан құтқаруда: өзге жүктермен бірге азық-түлік жеткізуі керек «Прог­ресс МС-16»-ны зарыға күткен ғарышкерлерімізді әзірге аме­рикалық әріптестері тегін тамақ­тандыруда» деп жазуда ресейлік БАҚ. Аталған ғарыш кемесі жердегі Байқоңырдан орбитадағы стан­саға 2020 жылғы 11 желтоқсанда аттануы тиіс еді. Алайда оның ұшырылуы 2021 жылдың бірінші тоқсанына қалдырылды. Ең жыл­дам дегенде, 15 ақпанда ғана ға­рышқа сапар шекпек. Екі ай аш­тыққа адам төзбейді. Демек, асы таусылған ресейлік ға­­рыш­керлер АҚШ-қа тәуелділікке тү­сіп, мүскін әрі мазақ күй кеше бер­мек. МКС-64 ұзақмерзімді экспедиция ко­мандирі Сергей Рыжиков Мәскеу түбіндегі Ұшу­ларды басқару орталығымен  байланысы кезінде осыны растады. Өз кезе­гінде ғарышкер-бортинженер Сер­гей Кудь-Свер­чков ауыстыратын ішкиімнің же­­­тіспей жатқанын мәлім етті. Ғарышкерлерге арнал­ған фуфайка және шұлықтан тұ­ратын «Ка­­мелия-С» ішкиім жиын­тығын да әлгі зымыран жет­кізуі тиіс болған. Америкалық тарап: «Мұны енді өздерің бірдеңе қы­лыңдар!» де­генге келтіріпті. Осының бәрі посткеңестік кеңістіктегі ғарыш саласының ауыр жағдайынан хабар берсе керек.

Не бар?

Қазақстан аэроғарыш ма­мандықтарында оқыту үшін «Бо­лашақ» бағдарламасымен шетелге жастарды жіберіп, олардың оқуын және басқа да шығынын бюд­жеттен өтуде. Бұған қоса, еліміздің жетекші ЖОО-да аэроғарыш ма­мандықтары ашылды. Бұл ғарыш саласы үшін қажетті ка­др­лық әлеуетті қалыптастыруға мүмкіндік береді. Салаға – «Қазақстан ғарыш сапары» (ҚҒС) ұлттық компа­ниясы жауап береді. Оның сыр­тында қаптаған жеке компания құрылған. Олар салаға ІТ қыз­меттері спектрін ұсынады, гео­сервис, геопортал әзірлейді. Отан­­­дық және шетелдік жерсеріктері ұсынатын геоақ­­па­рат­тық қыз­меттерді қайта сату­мен, геоақ­параттық жүйелер (ГАЖ) сала­сындағы жаңа ше­шімдерді әзір­леумен айналысады. Бюд­жеттен құйылып жатқан қара­жатты да игереді. Шағын микро және нано­спут­никтерді де санға қоссақ, биікте 6 спутнигіміз ұшып жүр. Бұлар – біріншіден, Ресейде құ­растырылған 2 байланыс жер­серігі: 2011 жылғы 16 шілдеде ұшырылған KazSat-2 және 2014 жылғы 28 сәуірде соның ізінен аттанған KazSat-3. Екіншіден, жерді қашық­тық­тан зондтау (ЖҚЗ) жүйесін түзген жоғары айырымдағы KazEOSat-1 (жердегі затты 1 метрге дейін үл­кейте алады) және орташа айы­рымдағы (6,5 метр) KazEOSat-2. Алғашқысын – француздың EADS Astrium (қазіргі Airbus Defence&­Space), кейінгісін бри­тандық SSTL жасады. Екеуі де 2014 жылы ға­рышқа жол тартты. Үшіншіден, Қазақстан ғылы­ми-техникалық мақсатта микро және наноспутниктерді ұшырды: отандық Ghalam ЖШС әзірлеген KazSTSat және әл-Фараби атын­дағы ҚазҰУ жасап шыққан KazSci­Sat. Екеуін де Илон Масктың Falcon-9 зымыраны 2018 жылғы 4 желтоқсанда орбитаға алып шық­ты.

Не жоқ?

Сарапшылардың байла­мын­ша, қазақстандық спут­никтер, әсіресе жерді қашық­тықтан зонд­таушы (ЖҚЗ) аппараттар әу баста мә­лімделген, ел күткен табыс тү­сіре алмады. Ол негізінен мемле­кетке қызмет көрсетуде. Цифрлық даму, инновациялар және аэро­ғарыш өнеркәсібі министрлігі олар­­дың экономикалық нәти­желерін жа­риялаған жоқ. Бірақ не себепті коммерциялық тиімді бол­мағанын түсіндірді. – Біздің «Қазақстан ғарыш сапары» ұлттық компаниясы ком­мерциялық секторға ЖҚЗ дерек­терін сату кезінде біраз қиын­­дыққа кезікті. Оның негіз­гілері келесідей: біріншісі – қа­зақстандық ғарыш аппараттары ресурстарының шек­теулілігі. Олар көлемді тапсы­рыстарды орындауға және жиі мерзімділікті қамтамасыз етуге жара­­майды. Екінші кедергі – ғарыш деректерін сату нары­ғын­дағы бәсекенің өте жоғары болуы. Үшіншісі – біздегі бюрократия: тапсырыс беруші қысқа мерзімде ақпарат ұсынуды талап етеді, ал шарт жасасу ке­зіндегі ұзақ келі­сімнен өткізу ға­рыш деректерін ұсыну процесін баяулатады, – деді министрлік. Отандық спутниктер қазақ жерінің өзін бір ай бойы әзер тү­сіріп шығады екен. Тапсырыс бе­рушілерді мұндай шабандық қа­нағаттандырмайды. Айталық, Төтенше жағдайлар министрлігіне шұғыл түрде барлық облыстар ау­мағын ғарыштан су тасқыны қаупіне тексеріп шығу керек де­лік. Егер ол деректі бір ай күтсе, су басатын жерін басып болады. Әлгі ақпарат керексіз болып қа­лады. «Мәселен, Қазақстан аумағы батыстан шығысқа қарай ұлан-байтақ созылып жатыр. Тиісінше, тек Қазақстан аумағын толық қамту үшін 100 шақырымдық жо­лақтан түсіріп отыратын біздің жерсерікке бір айға жуық уақыт қажет болады. Сондықтан қайта түсіру ұзақтығын азайту үшін ғарышта отандық жерсеріктер тобын құру қажет» делінген «ҚҒС»-ның 2021-2030 жылдарға арналған жаңа даму стра­те­гиясында. «Республикадағы күрделі, қа­таң климаттық жағдайлар және ауыр экологиялық ахуал төтенше жағдайдың туындау қатерінің өсуіне түрткі. Осы мәселені ше­шудің ең тиімді құралы – ЖҚЗ-ның ғарыштық жүйелері және жоғары дәлдікті жерсеріктік нави­гация. Алайда бүгінде респуб­ликада техногендік және табиғи сипаттағы төтенше жағдайлар мониторингінің тұтас жүйесі жоқ» деп мойындады министрлік.

Не жасау жоспарланған?

Ресми дерек бойынша, ға­рышта жүрген қазақстандық Kaz­EoSat-1 және KazEOSat-2 жер­серіктерінің белсенді жұмыс істеу мерзімі 7 жылды құрайды және осы 2021 жылы аяқталады. Рас, ел Үкіметі ол шамалы болса да ұза­ғырақ қызмет ете тұратын шығар деп үміттенеді. Өйткені өнді­рушінің дерегіне сәйкес, аталған ғарыш аппараттары жоспарланған мерзімнен бірнеше жылға ұзақ жұмыс істей алатын платформада жасалыпты. Мысалы, KazEOSat-2-ге ұқсас платформада құрас­тырылған RapidEye жерсеріктер топтамасы 2008 жылы іске қо­сылды, содан 7 емес, 11 жылдай қыз­мет етіп, тек 2019 жылы ком­мерциялық қызмет көрсетуін тоқтатты. Әйткенмен, KazEOSat-тар биыл қатардан шығып қалуы ғажап емес. Осы орайда, Қазақстан ғарыш сапары ел Үкіметіне алдағы 5 жыл ішінде жаңа спутниктерді ұшыру ұсынысымен шықты. «Қолданыстағы спутниктерді ауыстыру, жерді қашықтықтан зондтау жерсеріктерін жасап ұшыру ісін қаржыландыру әрі қарай созбалаңға салына берсе, бұған дейін салаға салынған мем­лекет қаражаттарының босқа кетуі, құрылған активтердің сұ­раныстан қалуы және құнсыз­дануы қаупі бар», – деді ведомство. ҚҒС жоспары бойынша, таяу­дағы 10 жылда Қазақстанда мем­лекеттік жерсеріктік геоде­зиялық желіні (МЖГЖ) құру жө­ніндегі жоба іске асырылатын болады. Ол желі құрамына жоғары дәлдікті спутниктік навигация жүйесінің жерүсті инфра­құрылымы кірмек. Бұл жүйеге компаниялар мен аза­маттар тиісті онлайн плат­форма арқылы қол жеткізе алады. Мол табыс та осы салада кө­рінеді. Euroconsult мәліметінше, жаһандық спутниктік нави­га­­циялық жүйелер нарығындағы жылдық табыс 150,5 миллиард еуроға бағаланады. Бұл ретте жол қосымшалары осы нарықтың 55%-ын, ал смартфондар, тре­кер­­лер және басқа да навигациясы бар құрылғыларды тұтынушыларға арналған шешімдер 38,3%-ын құрайды. Басқаны айтпағанда, мысалы жол көрсетуде қазақ­стандықтар әзірге ресейлік 2ГИС-ке тәуелді. Бүгінде Қазақстан жер­се­ріктерін өзімізде, елорда маңын­дағы ғарыш қалашығында жасауға күш салуда. Осында KazSat-2R байланыс спутнигі құрас­ты­рыл­мақ. Бұдан бөлек, ғарышта отандық орташа және жоғары айырымдағы ЖҚЗ жерсеріктерінің тобын түзу жоспарланып отыр. Содан соң радарлық спутник өндірісін қолға алудың орын­дылығы қаралатын көрінеді. Жобаға сәйкес, аталған топ айыру қабілеті жоғары 3 жаңа ғарыш аппаратынан құралады. Нәтижесінде, Аэроғарыш коми­тетінің дерегінше, жүйенің тәу­ліктік түсіру өнімділігі 530 340 шаршы шақырымнан асады. Қайта түсіру жиілігі KazEOSat-1-ге қарағанда 3-4 есе көп. Бұдан бұрын хабарланғандай, KazSat-2R жаңа спутнигі елімізге шамамен 40 миллиард теңгеге түспек. Бірақ одан қымбаттауы мүмкін. Ghalam ЖШС 2021-2023 жылдары – KazSat-2R, 2021-2024 жыл­дары – орта айырымдағы ЖҚЗ спутнигін, 2022-2025 жыл­дары – жоғары айырымдағы ЖҚЗ жерсе­рігін жасап, сынақтан өт­кізуі тиіс. Сонымен бірге отандық ға­рыш аппараттары қорғаныс саласына қайта бағдарланбақ: «Соңғы 5 жыл бойы айыру қа­білеті жоғары ға­рыштық түсі­рілімдердің ең үл­кен тұ­тынушы­сы – Қазақ­стан­ның Қорғаныс министрлігі болып қа­луда. Сол себепті енді Қазақстан үшін күш құры­лым­дарының қа­­жет­тілігі – басымдық» делінген ҚҒС ст­ратегиясында.

Айхан ШӘРІП