Ұлттық академиялық кітапханада «Ер Едіге – Ноғайлы дәуірінің жыры» атты ғылыми-практикалық конференция өтті. Ақтөбе облысы әкімдігінің ұйымдастыруымен өткен халықаралық жиында қатысушылар Едіге тұлғасының қазақ үшін, түркі жұрты үшін маңызына тоқталды.
Айтулы шараға Сенат пен Мәжіліс депутаттары, қоғам қайраткерлері, мемлекеттік орган қызметкерлері, белгілі ғалымдар мен шығармашылық зиялы қауым өкілдері, тарихшылар, ақын-жазушылар, атақты жыршы-жыраулар, өлкетанушылар, «Едіге», «Қазақ эпосы» қоғамдық қорлары өкілдері қатысты.
Парламент Сенатының депутаты Мұхтар Құл-Мұхаммед конференцияның ашылу салтанатында сөз алып, ер Едігенің қазақ халқының ғана емес, көптеген түркі халықтарының есінде ғасырлар бойы сақталып келе жатқан ең қадірлі, ең құрметті, ең көп тараған жырларының бірі екенін атап өтті.
«Едіге би – тарихта болған адам. Ноғай ордасы құрылған кезде осы орданың билеушісін хан емес, би деп атаған. Бірақ бәрінің түп қазығы – Ноғай ордасының ұлыс биі Едіге және оның ұрпақтары болып есептеледі. Алдағы уақытта ер Едіге мен оның тікелей ұрпақтарына қатысты жырларды бөлек дербес жинақ етіп шығару керек. Әрі Қырымның 40 батырларына кіретін жеке батырларды жинақтасақ, 100-ге жуық батырдың өмір тарихы, дастандары шығайын деп отыр. Олардың классикалық нұсқаларын орыс тіліне, қажет жағдайда ағылшын тіліне де аударып бастыратын заман келді», – деді ол.
Одан бөлек, атақты жырау, Қазақ ұлттық университетінің профессоры Алмасбек Алматов «Ер Едіге – Ноғайлы дәуірінің жыры» музыкалық альбомы қалай шығарылғанын айтып берді. Альбомның көп уақыт ізденістің нәтижесінде, жан-жақты зерттеліп барып қолға алынған күрделі жұмыс екенін айрықша атап өтті. «Ер Едіге», «Қырымның 40 батыры» дастандары кітап күйінде том-том болып сөреде тұратынын баса айтты. Одан қалса, жыршы-жырауларымыздың оны жырлауға дайын болмағаны тағы бар. Сондықтан 1998 жылы «Дәстүрлі өнер, жыр» мамандығының мемлекеттік стандарты жасалып, ЖОО-да арнайы мамандық ретінде ашылған екен.
«Дәстүрлі өнер мамандығының ЖОО-да оқытылуы, кәсіби маман ретінде әзірленуі – 550-ден астам батырлық жырымызды халыққа рухани байлық негізінде ұсынуға дайын деген сөз. Моңғолияда ХІІІ ғасырда жазылған «Жаңғыр» жыры 14 мың жол екен. Соған Ұланбатырға 10-симпозиум шақырып отыр. Түркияның Болу қаласында Көрғұлы эпосының 12-симпозиумы өтіпті. Ал бізде 550-ден астам эпос бар деп отырмыз. Оның әрқайсысына қаншалықты деңгейде ғалымдар керек, оның рухани кеңістікке шығуы үшін жасалатын істер алдымызда тұр», – дейді жырау.
Өз кезегінде Халықаралық Түркі академиясының президенті Дархан Қыдырәлі аталған шараның Тәуелсіздік мерекесімен байланысты екенін атап өтті. Оның айтуынша, «Едіге» жыры – репрессияға ұшыраған, тәуелсіздік арқылы ғана бізбен қауышқан тағдырлы жыр. Кезінде «Едігеге», татардың, ноғайдың, қарақалпақтың «Едіге» жырларына да Мәскеу ресми түрде тыйым салған. Тіпті, қарақалпақтың атақты Ерболат жырауын 1938 жылы 76 жасында «Едігені» айтқаны үшін азаптап өлтірген. Ал 1947 жылы сол кездегі Қазақстан басшылығы да өрескел қателіктер жөнінде арнайы қаулы шығарған. Сол үшін «Едіге» шаң басып архивте қалған екен. Әрине, «Едіге» туралы Әлкей Марғұлан, Мұхтар Әуезов, Бейсенбай Кенжебаев сынды ғалымдар айтқан. Алайда оның ұлтпен қауышуы тәуелсіздік алған жылдармен тұспа-тұс келген.
Айта кетерлігі, конференция барысында «Ер Едіге – Ноғайлы дәуірінің жыры» музыкалық альбомы шығарылды. Жинаққа «Едіге батыр» эпосы, Мұрын жырау нұсқасындағы «Қырымның 40 батыры» және «Қарасай-Қази» дастаны (Қайролла Иманғалиев нұсқцасы) және басқа да ел арасында кеңінен жырланып жүрген көлемді дастандар енген. Жалпы саны 40-тан астам жыршы аталған дастандарды 60 сағат бойы жырлаған.
Айбике ЖАНАСЫЛ
