«Вакцинаға қарсымын. Себебі ол балаларды аутист қылады екен» деп, екпеге қарсы шығатын ата-ана аз емес. Ғылыми тұрғыдан мұның мүлдем шындыққа жанаспайтыны дәлелденсе де, осы тақырыптағы дау тоқтар емес. Аутизм мен екпенің арасында қандай да бір байланыс болуы мүмкін бе? Мамандар не дейді? Шетелдік зерттеулердің нәтижесі қандай?
Даудың басы неден туды?
Вакцина аутизм тудыруы мүмкін деген болжам алғаш рет 1998 жылы жасалған. Британ зерттеушісі Эндрю Уэйкфилд қызылша, қызамық, паротиттен екпе алғаннан кейін балалардың көпшілігінде аутизм белгілері пайда болғаны туралы ғылыми жұмыс жазады. Міне, сол сәттен бастап вакцинаға қарсы адамдар тобы көбейе бастайды. Ал негізі сол кездің өзінде екпеге теріс көзқарас танытқан адамдарды жинап, онсыз да аутизм белгілері бар балаларды зерттеуге қатыстырған екен. Толығырақ қарастыра келе, ғалымның көрсеткен кей мәліметтері тіпті жалған болып шыққан. Аталған зерттеуді жасап жүріп, Уэйкфилд үш ауруға қарсы екпені бір сәтте алуға болмайды деген пікірді де таратады. Оның мәні де кейін белгілі болады: сөйтсе, сол ғылыми жұмысты қолға алардан бұрын қызылшаға қарсы вакцинаның бір түрін патенттеп алған екен. Байқасақ, осы жұмыстың шикіліктерінің беті ашылғанына біраз жылдың жүзі өтсе де, соның аясында туындап жатқан талқы басылар емес.Даннинг-Крюгер эффектісі кімдерге тән?
Вакциналауға қос қолдап қарсы шығатын топ аса үлкен болмаса да, үні зор. Жалпы, қалыптасқан ғылыми пікірге келіспей, екпенің денсаулыққа зиян екенін айтудан таймайды. Дәлел ретінде осы күнге дейін жасалған зерттеулерді келтірсеңіз де, ойынан қайтару қиын. Әдетте ғалымдар мұндай топқа «Даннинг-Крюгер эффектісі тән» дейді. Яғни, ондай адамдар қандай да бір тақырып шеңберінде білімі аз болғанына қарамастан, мамандардан әлдеқайда көп білемін деп ойлайды. Ғалымдар вакцинаға қарсы шығатындарды осындай эффектімен сипаттайды. 2018 жылы Пенсильвания университетінің Қоғамдық саясат орталығының зерттеушілер тобы сауалнама жүргізіп, аутизм туралы аз білетін адамдар жалған ақпараттарға сенгіш келетінін анықтайды. Аталған сауалнамаға 1 310 адам қатысқан. Олардың ішінде 36 пайызы «дәрігерлерден көп білемін» десе, 34 пайызы аутизмнің туындау себептерін білетінін айтқан. Сонымен бірге жалған ақпараттың желеуіне еруге де білімі аз адамдар бейім келетіні белгілі болған. «Баласынан аутизм белгісі байқалған кезде кей ата-аналар оны екпемен байланыстырып жатады. Жалпы алғанда, мұндай көзқарас Қазақстанда ғана емес, бүкіл әлемде қалыптасқан. Ғылыми тұрғыдан айтар болсақ, осы күнге дейін бірнеше метаанализ жасалды. Бәрінің нәтижесінде аутизм мен вакцина арасында байланыс жоғы дәлелденген. Ал енді неге бұлай ойлайды дегенге келсек, аутизмі бар балаларда генетикалық деңгейде иммундық қорғаныс бұзылған. Ал вакцина иммунитетке әсер етеді. Бәлкім, соның салдарынан ол қоздырып, байқалуы мүмкін деген гипотеза бар. Десек те, соңғы жылдары жасалған зерттеулердің қорытындысы бойынша, байланыс жоғы айтылады» дейді Білім және ғылым министрлігінің Ғылым комитетінің жалпы генетика және цитология институтының қызметкері Анастасия Перфильева. Балаларға арналған екпелер күнтізбе бойынша, туған сәтінен бастап егіледі. Ал аутизм белгілері 2-3 жаста анық байқала бастайды. Десек те, ол туабітті дерттің түріне жатады. Перфильеваның айтуынша, туған кезде де көз фиксациясына, баланың анасына барғысы келмеуі сынды белгілерге қарап аутизм болуы мүмкін деген болжам жасауға болады. Әйтсе де, дәрігерлердің мұны ерте бастан анықтай алуы үшін білігі жоғары болуы маңызды.Медициналық жұмбақ қашан шешіледі?
Әлі күнге дейін аутизмнің қалай туындайтыны жұмбақ болып отыр. Осы тақырыпта талай ғалым талқы жасап, зертту жүргізген. Әлі де жүргізіліп келеді. Бір анық: аутизм – ми мен жүйке жүйесі дамуының бұзылуы. Яғни бала қоршаған ортаны тану, басқалармен қарым-қатынас жасау сияқты қабілеттерді жоғалтады. Аутизмнің патогенезі гендік мутацияларға байланысты деседі. Гендердің мутацияға ұшырауы атадан балаға берілмейді, аяқ асты да пайда болмайды. Ол үшін үлкен бір себеп болуы керек. Әдетте гендік аномалиялар қоршаған ортаның кері факторларымен біте қайнасады. Яғни, әйел жүкті кезде тұмау, безгек, медикаментоз не өзге де интоксикациялар, антибиотиктермен жасалатын емді ауыр өткерген болса, аутист бала өмірге келуі мүмкін деген пікір бар. Жасалған талай зерттеудің нәтижесінде бала екпе алса да, алмаса да аутизм белгісі уақыт өте келе байқала бастайтыны дәлелденген. Жиілігі де бірдей болады. Мамандар балада аутизм белгісі байқалған сәттен-ақ, дереу терапияға кіріскен абзал дейді. Аутизм саласындағы білікті маман, доктор Джеймс Партингтон да осындай кеңес береді. «Ертерек қимылдаған қаржылық жағынан ғана емес, отбасының алдағы өміріне де оң әсер береді. Егер баламен дер кезінде айналыспаса, анасына баласын өмір бойы қарап өту керек болады. Яғни, терапияның ертерек басталғаны қай жағынан да жөн. Ата-ана баланың бойына негізгі өмірлік дағдыларды сіңіре алса, соғұрлым жақсы. Бұл ретте оларға арнайы орталықтардың көмегі аса қажет. Ондай орталықтар Қазақстанда бар. Мысалы, бізде, АҚШ-та ата-аналарға баласы үшін үздік ұстаз болу жолдарын үйрететін орталықтар жұмыс істейді. Бала – сынып қалған сағат емес, оны маманға апарып жөндете алмайсыз. Сондықтан ата-анаға, соның ішінде аналарға үлкен қолдау қажет. Қоғамның қабылдауы да маңызды», – дейді маман.Аутизм балаға ғана тән, есейгенде не болады?
Расында, аутист баланың ата-анасы, көп жағдайда баласын көзінен таса қылмай, үнемі жанында отырады. Жұмысқа шығайын десе, қолы байлаулы. Үйде бала қарап отырайын десе, материалдық жағдай мәз емес. Бала 16 жасқа толғанда және кәмелетке келгенде тексерістен өтеді. Есейген соң «аутизм» деген диагноз алып тасталады. Сөйтіп, оның орнына шизофрения, психопатия немесе ақыл-ой кемтарлығы деген диагнозға ауыстырылады. Комиссия шешімінен соң мүгедектік тобы да өзгертіледі. Соған сәйкес, ата-ана көмекші деген статустан айырылады, осы санатқа төленетін төлем де тоқтайды. Осы кезде ақшаға мұқтаж ата-ана баласын жалғыз қалдыруға мәжбүр болады. Жасы 18-ге келсе де, аутизм өшіп кетпейді. Демек, бұл оның өмірі үшін бір жағы үлкен қауіп тудырады. Ендеше, аутизмге қатысты мәселелерді шешуге келгенде селқостық танытуға болмайды. Әрі қаңқу сөздерден гөрі ғылыми дәлелденген фактілерге сенген абзал.Жадыра АҚҚАЙЫР