Қазақстанның есептеуіш аспаптар нарығы негізінен Ресей мен Беларуське тәуелді. Ал бұл – жыл сайын ауқымы мен табысы артып келе жатқан нағыз «майшелпек» нарық. Мысалы, 1 дана газ есептеуіштің орташа құны 29 мыңнан 540 мың теңгеге дейін барса, ал электр есептеуішінің бағасы 16 мыңнан 200 мың теңгеге дейін жетеді. Мемлекет бұл нарықты жаңаша реттеуге ниетті: шетелден, тіпті одақтастардан аспап әкелуге толық тыйым салып, тек отандық өнімдерді пайдалануға елді міндеттемек.
Өз бюджетімізге бөтенді байытудамыз
Үкіметтің «Ұлттық режимнен алып тастауды белгілеу туралы» қаулысының жобасында көзделген бұл қадамның қисыны бар. Біріншіден, «Табиғи монополиялар туралы» заңына сәйкес, әрбір нысанда – үйлерде, бизнесте, мемлекеттік ұйымдар мен мекемелерде және басқасында тегіс коммуналдық қызметтерді есепке алу аспабы болуы міндетті. Мысалы, Энергетика министрінің 2015 жылғы 25 ақпандағы №143 бұйрығымен бекітілген электр энергиясын пайдалану қағидаларына сәйкес, бұдан былай «электр энергиясын коммерциялық есепке алу аспаптарынсыз тұтынушыны желіге қосуға жол берілмейді». Екіншіден, облыстар және үш мегаполис әкімдерінің орынбасарлары қол қойған «өңірлерді аспаптандырудың жол карталары» бекітілді, соған сай «есепке алу аспаптарын орнату жоспарлары» орындалуда. Үшіншіден, 2020-2025 жылдарға арналған «Нұрлы жер» мемлекеттік бағдарламасы аясында өңірлерге аспаптандыру деңгейі бойынша қойылған мақсаттарға қол жеткізу үшін бюджет қаражаты бөлінген. Бірде-бір әлеуметтік нысан аспапсыз пайдалануға берілмейді. Басқаша айтқанда, Қазақстанда біраз жылдан бері қарқынды «аспаптандыру процесі» жүргізілуде. Енді қараңыз: еліміздің ұлттық заңнамасы да, өңірлеріміздің жол картасы мен жоспары да, «Нұрлы жер» мембағдарламасы да... ресейлік және беларусьтік кәсіпорындарды байытуға жұмыс істеп жатыр. Қазақстанда осы бағыттағы іс-қимылдар екпіндеген сайын одақтастарымыздың өндірушілері шаттана түседі, миллиардтар тасқынында шалқиды. Неге? Өйткені елімізге есептеуіштер негізінен осы екі елден тасылады. Сонымен бірге осы екі ел бізден бірде-бір есептеуіш сатып алмайды. Керісінше, өздерінің электр энергиясы мен газды есепке алу аспабын өндірушілерін мемлекеттік деңгейге қуатты қолдайтын олар сырттан келетін импортты шектеп тастаған.90% шетелге тәуелдіміз!
Қаулы жобасын әзірлеген Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігінің дерегінше, бүгінде республикада шамамен 6 миллион дана электр энергиясын есептеу құралы орнатылыпты. Мұның сыртында, жалпы саны шамамен 3,5 миллиондай газды есепке алу аспабы қойылған. Қызылордадан бастау алып, еліміздің орталығын, солтүстік өңірлерін және елорданы газбен жабдықтайтын «Сарыарқа» алып газ магистралі газ тұтынушылар санын жыл сайын еселеп арттырады. Алдын ала мәлімет бойынша, 2020 жыл қорытындысында бүкіл еліміздің 53% немесе 9,7 миллионға жуық адамның қолы «көгілдір отынға» жеткен. 2023 жылға қарай еліміз 55% (10,4 млн адамның үйі) газдандырылады деп жоспарланып отыр. 2015-2020 жылдары Үкімет өңірлерді газдандыруға республикалық бюджеттен 125 миллиард теңге жұмсады. Бұл салаға әкімдіктер мен «ҚазТрансГаз» ақша төгуде. Арқырап аққан миллиардтар тасқынының үлкен бөлігі есептеуіш өндірушілердің қалтасына құйылып жатыр. Стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі агенттіктің Ұлттық статистика бюросының дерегінше, елде тек 1 жыл ішінде электр энергиясын есептеуіштерге деген қажеттілік 543 814 бірлікті, ал газ есептеуіштеріне мұқтаждық 242 387 бірлікті құрады. Осы сұранысымызды жатжұрттар өтеуде. Миллиардтар ағыны артқан сайын нарығымызға шетелдік экспансия да күшейе бермек. Индустрия ведомствосының алаңдаушылығы да осыдан туындағандай. ИИДМ мәліметінше, отандық электр энергиясын есептеуіштерді өндірушілердің отандық нарықтағы үлесі шамамен 55% ғана. Қалғаны Ресей мен Беларусьтен импортталады. Тиісінше, осы қос одақтас нарығымыздың 45%-ын басыбайлы иемденіп алған.Әйткенмен, бұл қаулының ар жағынан отандық алпауыт кәсіпорынның құлағы қылтиятынға ұқсайды. ИИДМ «реттеуші әсерді талдауда» осы қаулыдан нақты кімнің ұтатынын жасырмайды.
Газды есепке алу аспабына қатысты жағдай тіпті нашар: отандық өндірушілердің өз нарығымыздағы үлесі бар-жоғы 10%! Қалғаны шетелдерден – Ресейден, Беларусьтен, Қытайдан, Польшадан, сонау Италиядан тасылады. Ендеше бұл нарық 90% өзге елдерге тәуелді. Қазақстандық есептеуіштердің өзге елдерге, соның ішінде Еуразиялық одаққа экспорты – 0%. Бұл да министрліктің ресми дерегі.Артынан кімнің құлағы қылтияды?
Осы орайда, толық импорт алмастыруға көшіп, ішкі нарықты одақтастар үшін жабу бір жағынан орынды көрінеді. Қаулының «Ұлттық режимнен алып тастау» деп аталуы да содан. Әйтпесе, бұлай рәсімдемесе, ЕАЭО-ның орыс-белорус бөлігі үдере қарсы шығып, одақтың ұлтүстілік органы арқылы шектеуді оп-оңай жойғыза салады. Жалпы, сапалы есептеуіш құралдарын жасайтын отандық өндірушілер жоқ болса, бұл мәселе көтерілмес еді. Олар бар және Үкіметтен қолдауды талап етіп отыр. Мәселен, «Сайман» корпорациясы» ЖШС, «Аспан Энерджи» ЖШС, «Азия-электрик» ЖШС, «Миртек-Қазақстан» ЖШС секілді тоқ пен газ есептеуіштерін жасайтын қазақстандық ірілі-ұсақты компаниялар жұмыс істеуде. «Жоғары сапалы өнімді үлкен көлемде шығару үшін бұлардың өндірістік және технологиялық қуаты да, білікті кадрлық ресурстары да жеткілікті. Отандық тауар өндірушілердің аспаптары, сондай-ақ автоматтандырылған есепке алу жүйелерін ұйымдастыру кезінде ұсынатын ілеспе қызметтері функционалдық мүмкіндіктері бойынша да, сапалық сипаттамалары бойынша да шетелдік жабдықтардан артық болмаса, еш кем емес. Сонымен қатар олар техникалық қолдауды жедел жүзеге асырады. Өз құрылғыларына сервистік қызмет көрсетеді. Ал шетелдік өндірушілер елімізде мұндай қызметтерін жолға қоя бермейді», – дейді Б.Атамқұлов басқаратын министрлік. Сондықтан меморган құжатта шет мемлекеттерде шығарылатын электр қуаты мен газ есептеуіштерін орнатуға енді тыйым салуды ұсынады. Сонда отандық кәсіпорындар өндірістік қуатын өрістетуге, жаңа жұмыс орындарын құруға мүмкіндік алады. Бюджетке салық түсімдері ұлғаяды. Әйткенмен, бұл қаулының ар жағынан отандық алпауыт кәсіпорынның құлағы қылтиятынға ұқсайды. ИИДМ «реттеуші әсерді талдауда» осы қаулыдан нақты кімнің ұтатынын жасырмайды. – Қазақстанда «Сайман» корпорациясы айнымалы токқа арналған бір және көпфазалы электр энергиясын есептеу құралдарының, сондай-ақ өндірістің толық циклді газ есептеуіштерінің ірі өндірушісі саналады. Бүгінде ол электр есептеуіштерінің отандық нарығының 50%-дан астамын қамтып отыр. Егер шет мемлекеттерде шығарылатын электр энергиясы мен газды есепке алу аспаптары ұлттық режимнен алып қойылса, онда «Сайман» корпорациясы» ЖШС өз қуаттарын 100% жүктей алады. Нәтижесінде, ол аспаптар нарығының 89%-ын жабуға мүмкіндігі бар, – делінген Индустрия министрлігінің талдауында. Әрі қарай да ведомство осы компания көрсеткіштеріне сүйенеді. «Саладағы отандық барлық компанияның көрсеткіші шамамен «Сайманға» ұқсас: өндірістік қуаттың жүктемесі 2017 жылы − 76%-ды, 2018 жылы − 85%-ды, 2019 жылы − 75%-ды, 2020 жылы 60%-ды құрады. Яғни, көрсеткіштері ұдайы құлдырауда. «Сайман» корпорациясы» ЖШС-ның табыстылық-рентабельділігі 2017 жылы – 25%, 2018 жылы − 22%, 2019 жылы − 18%, 2020 жылы 9% ғана болды. Бұл көрсеткіш те тұрақты төмендеуде», – деді ИИДМ.Құнын түсірсе, қадірі кете ме?
Тұтынушылар отандық есептеуіштер құнының қымбаттығына шағымданады. Мысалы, елордада «АстанаЭнергоСбыт» өз тұтынушыларына «Сайманның» есептеуіштерін орнатуға ұсыным береді. Дегенмен тұтынушылар компанияның бақылаушыларымен келісіп, ресейлік баламасын орнатып жүр. Ол балама баға жөнінен ұтады және онсыз да тұрмысы төмендеген тұтынушыларға әлдеқайда қолайлы. Сол себепті сарапшылар алдымен отандық аспаптардың бағасын түсіруге міндеттеуді ұсынды. Тиісті есептемелер бар: егер бағасын арзандатса, отандық өндірушілердің үлесі электр есептеуіштері бойынша қазіргі 55%-дан 75%-ға дейін, ал газ есептеуіштері бойынша 10%-дан 50%-ға дейін өспек. Алайда министрлік бұл кеңесті құп алмады: «Бұл бюджетке салық түсімдерінің ішінара өсуіне, Қазақстан кәсіпорындарында жергілікті қамтудың біршама ұлғаюына, жаңа жұмыс орындарының ашылуына түрткі болады. Бірақ түптеп келгенде отандық есептеуіштер сапасының төмендеуіне, отандық өнім беделінің түсуіне соқтырады». Егер қаулы жобасы қабылданса, «Сайман» секілді ұлттық өндірушілер өнімін арзандатпайды, қайта көтеруі мүмкін. Себебі бәсекелесі жоққа теңеліп, монополистке айналады. Ал дағдарыс пен девальвациядан қажыған тұтынушыларға амалсыз қалтасын қағып, қымбат өнімді алуға мәжбүрленбек. Егер қаулы қабылданбаса, рентабельділігі құлдыраған отандық кәсіпорындар ақыры жабылып тынуы ықтимал. Онда еліміз толығымен одақтастарға тәуелді болып қалады. «Былай тартсаң өгіз өледі, былай тартсаң арба сынады» дегеннің кері.Елдос СЕНБАЙ