Қазақстан территориясының 272,5 млн гектар аумағында 18 млн 617 мың адам тұрады екен. Біз сияқты халқы сирек орналасқан елде мал жайылымының жетіспеуі – бір қарағанда ақылға сыймайтын дүние. Бірақ ауылды жерде отарына өріс таппай отырған шаруа қаншама? Басты себеп – жердің жекеменшікке өтіп кетіп, жайылымның жыл өткен сайын қысқаруы. Мәселен «Алиби-холдингінің» қарамағында 1 миллион гектардан астам жер бар.
Екінші орынға 600 мың гектармен «ҚазЭкспортАстық» холдингі» жайғасқан. Үшінші орыннан 430 мың гектармен «Агрофирма TNK» ЖШС табылды. Үздік үштігіміз осылай тұйықталғанмен, бұлармен иық тіресуге жарайтын ірі жер иеленушілер қаншама. Ұлан-байтақ атыраптың жалпы аумағына шаққанда олар теңіздің тамшысындай көрінуі мүмкін. Бірақ осыншама аумақты кім қаншалықты игеріп отырғаны басы ашық мәселе. Статистикаға сүйенсек, бүгінде елде ауыл шаруашылығына арналған жалпы көлемі 202 миллион гектар жер бар. Оның 104 миллионы пайдалануға берілген. Қалғаны – қорда. Жаңағы айтқан 104 миллионның 16 миллион гектары мүлдем игерілмей жатыр. Бұл – ресми дерек.
Аймақтарға ауыссақ. Мысалы, Қызылорда облысында жүргізілген тексерістер барысында 1 074 игерілмеген жер телімі анықталған. Оның 408-і – кәсіпкерлік, қалғаны – ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер. Бос жатқан шабындық, жайылымдық жерлер, әсіресе Алматы, Ақтөбе, Қарағанды және Шығыс Қазақстан облыстарында өте көп. Ал бұл – өңірдегі әкімдіктер тікелей айналысуы тиіс түйткіл.
Бүгінде бұл мәселе ауылдық, аймақтық деңгейді былай қойып, ең жоғары мінберлерден де айтылып жүр. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2019 жылы 2 қыркүйектегі жолдауында жер ресурстарын тиімсіз пайдалану мәселесі өте өзекті екенін тілге тиек еткен болатын. Мемлекет басшысы «латифундистердің» көбейіп кеткенін алға тартып: «Жер – біздің ортақ байлығымыз және оны кім игерсе, соған тиесілі болуы тиіс» деп шегелеп айтты. Себебі жерді дұрыс игермей агроөнеркәсіп кешенінің сапалы дамуы мүмкін емес. Мәселенің бір ұшы малды жем-шөппен қамтамыз етуге тиіп тұр. Қазір бұл көрсеткіш 60 пайыздан төмен.
Аймақтарға ауыссақ. Мысалы, Қызылорда облысында жүргізілген тексерістер барысында 1074 игерілмеген жер телімі анық талған. Оның 408-і – кәсіпкерлік, қалғаны – ауыл шаруашылығы мақсатындағы жерлер. Бос жатқан шабындық, жайылымдық жерлер, әсіресе Алматы, Ақтөбе, Қарағанды және Шығыс Қазақстан облыстарында өте көп.
Мемлекет басшысы бұл мәселені Ұлттық қоғамдық сенім кеңесінің отырысында да көтерді. Президент Ауыл шаруашылығы мен Цифрлық даму министрлігіне бірлесіп 2020 жылдың 1 мамырына дейін бірқатар облыста жерді ғарыштық бақылау бойынша пилоттық жобаны жүзеге асыруды тапсырды. Сондай-ақ Үкімет тиісті құқықтық актілерді жедел қабылдап, игерілмей, бос жатқан жерлерді экономикалық айналымға енгізу шараларын қолға алуы тиіс.
Президент айтып отырған бұл технология батыс елдерінің практикасында бұрыннан бар. Мәселен, Франция фермерлері ғарыш мониторингін қолданып келе жатқанына он бес жылдан асқан. Олар негізгі төрт дақыл: бидай, арпа, соя, тритикале алқаптарын бақылайды. Сонымен қатар аумақтың 5 пайызын 1 500 адамнан тұратын жеке құрам аралап шығуы керек. Содан кейін агрономдар жерді тыңайту, өңдеу жұмыстары бойынша кеңестер айтып, өнімділік бойынша болжам жасайды. Бұл ақпараттар арнайы порталдарға жарияланып, ақысын төлеген шаруа қожалықтарына ұсыныстар жіберіледі. АҚШ-та бірден 130 дақыл түрі бақыланып, елдегі астық өнімділігіне болжам жасалады.
Аталған қызмет біздің нарықта да сұранысқа ие. Алғашында отандық фермерлер шетелдік компаниялардың қызметін пайдаланып жүрген. Биыл мамырда ғарыштық бақылауды жүзеге асыратын қазақстандық ойыншы пайда болды. Осы уақыт ішінде Egistic.kz деп аталатын портал 3000-ға жуық тапсырысты қанағаттандырған. Компанияның директоры Жандос Керімқұлов ғарыштық технологияның тиімді әдіс екенімен толық келіседі. Өз тәжірибесінен мысал келтіре отырып ол заманауи қызметтің бірталай артықшылығына тоқталды: «20 мың гектар егістігі бар фермерден тапсырыс алдық. Кез келген ақпаратты өңдеуге шамамен жарты сағат уақыт кетеді. Нәтижесінде, оның он мың гектарында ештеңе өспей тұрғаны, ылғалдылық мөлшері, топырақтың құрамы сияқты ақпараттар анықталды. Қожалықтың иесі агрономдармен сол аумаққа барып, тиісті шаралар атқарып, егістігін өңдеп алды. Ал ол бұл аумақты өзі араласа бір аптадан артық уақыт кетер еді. Бұл уақытты, еңбек ресурсын тиімсіз пайдалану ғой».
Ғарыштық мониторингтің тағы бір артықшылығы – ақпараттың ашықтығында. Кез келген жер телімі қандай жағдайда тұрғаны тайға таңба басқандай көрініп тұрады. Бұл сыбайлас жемқорлықпен күресуге де өте тиімді. «Бірақ ғарыштық мониторинг жердің игеріліп-игерілмегенін анықтаудың жалғыз құралы болмауы керек», – дейді маман. Өйткені жер серігі түсірген суретте кішігірім кінәраттар болуы мүмкін. «Мысалы, құрамында азот, парафин сияқты қоспалары бар тыңайтқыш ғарыштан өсімдік сияқты көрінеді. Егін алқабын бір жыл тынықтырып, тыңайтқыш сепкен фермердің жерін игерілмеді деп тану қиянатпен тең», – деді ол. Маманның пікірінше, жердің бос жатқанын анықтау үшін жалғыз ғарыштан келген сурет жеткіліксіз.
Жандос Керімқұлов бұл процессті жан-жақты зерттеп барып мемлекеттік бағдарламаны іске қосқан жөн деп санайды. Маман шетелдік жүйені сол қалпы көшіріп ала салуға қарсы. Өйткені солтүстік бойлықта орналасқан жерлер мен оңтүстік бойлықта орналасқан жер телімі туралы ақпараттарды өңдеудің өз ерекшеліктері бар. Тіпті Қазақстанның әр өңіріне жеке алгоритм ойлап тапса да артық емес. Маманның ойынша бұл жүйе климат ерекшеліктері мен басқа да факторларды ескеруі тиіс. «Мысалы, «Сергек» деген жүйе бар ғой. Ол жол ережесін бұзғандарды автоматты түрде тіркейді. Бірақ жүргізуші түрлі себеппен жол ережесін бұзуға мәжбүр болған жағдайда мамандар айыппұл төлетпейді. Мына жүйеге де осындай арнайы адамдар шешім қабылдауы керек. Ал ғарыштан түсірілген сурет тек құрал ретінде қолданылғаны дұрыс», – деді Жандос Керімқұлов.
Президент те жобаның жан-жақты зерттеліп, барлық фактордың ескерілуіне мән беру керегін айтқан болатын. Яғни, мемлекеттің басты байлығына қатысты жұмыстарға салғырт қарамаған жөн. «Көш жүре түзеледі» дерміз. Алайда керуеніміз түзу жолға түскенше бармақ тістеп қалуға болатынын да есте ұстаған абзал.