Мемлекет басшысы ауыл шаруашылығы өнімін экспорттау ісінде шикізатқа негізделуден бас тарту керек екенін айтқаны бар. Бірақ ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеп, сапалы тауар өндіргендердің де айы оңынан туып тұрған жоқ. Өнімдерін ел ішіндегі сауда желілеріне өткізе алмай, сансыз кедергілерге кездесіп жүргендер аз емес. Айталық, кәдімгі алмадан шырын даярлап, оны нарыққа шығарған кәсіпкерлер бар. Бірақ ірі сауда желілері олардың өнімдерін тым қымбатқа сатады немесе түрлі сылтаулар арқылы дүкен сөрелерінен ығыстырады. Біз осы мәселе жайлы және ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне кездесетін өзге де кедергілер туралы Түркістан облысы «Амангелді» ЖШС құрылтайшысы Нұрлан Құраловпен сұхбаттастық.
– Нұрлан Амангелдіұлы, сіз ұзақ жылдан бері бау өсірумен айналысасыз. Әрі өңделген өнім де шығарасыздар. Жағдайларыңыз қалай? – Біз қазір 500 гектар жерге бау егеміз. Оның 150 гектары жүзімдік болса, қалған 350 гектарына алма, шабдалы, қара өрік, шие, алмұрт, айва тәрізді біздің аймақта өсетін жеміс ағаштары егілген. Біраз жылдар бұрын мемлекеттен алған субсидиялардың арқасында кәсібімізді аяққа тұрғыздық. Қазір бауымызды соңғы технологияларды қолдана отырып, күтіп-баптап отырмыз. Тамшылатып суару, қарқынды бау әдістерін қолданамыз. Соңғысы дәстүрлі баудан бөлек әдіс. Яғни, әр гектарына 2-3 мың данаға дейін көшет отырғызамыз. Жалпы, жағдай жаман емес. Тек өнімді өткізу мәселесінде бірқатар кедергі бар. – Қандай кедергі? – Өнімдерімізді ірі сауда желілері арқылы сату қиын болып тұр. Мәселен, алманы алайық. Қазақстан алманың отаны саналатын ел болғанымен, жылына 200-300 мың тоннадай алманы шетелдерден импорттайды. Шырындар да солай. Оның үстіне, біздің нарықтағы жеміс шырындарының басым көпшілігі қант пен бояуыштар қосылған су ғана. Ал біз Қазығұртта алма жинап қана қоймай, одан табиғи шырын жасаймыз. 100 пайыз табиғи өнім. Алайда сол шырындар тұтынушыға жеткенге дейін екі есе қымбаттап кетеді. Айталық, біздің кәсіпорыннан 3 литрлік құтыдағы шырын 1 000 теңгемен шықса, елордадағы Magnum, Small дүкендерінде олар 2 100 теңгеден сатылады. Яғни, өнім қымбат сатылады. Бұл өз кезегінде тұтынушылардың қалтасына салмақ салып қана қоймайды, одан бөлек тауардың өтуіне де кері әсерін тигізеді. Мұндай мәселе тек біздің өнімдерге ғана қатысты емес. Кез келген шаруаның алдынан кесе көлденең шығатын дүние. Сондықтан шаруалар өңделген өнім шығаруға құлықты емес. Дайын астық, бау-бақша өнімдерін сатудан әріге бармайды. Тасымалдау шығындарының мол болуы, өнімді өткізетін жерлердің аздығы шаруалардың құлшынысын төмендетіп жібереді. Естеріңізде болса, былтыр Түркістан облысында 40 мың тонна қырыққабат шіріп кетті. Егер өнім қабылдайтын сауда желілері отандық тауар өндірушілерге оң қабақ танытқанда ондай шығын болмас еді. Ал еліміздегі ірі сауда желілері шаруалардың өнімдерін қабылдауға ықылас таныта қоймайды. Әйтпесе, біз өндірген шырынға 110 пайыз үстеме қосылмас еді. Өзіңіз ойлаңызшы, зауыттан 1 000 теңгеге шығады да, дүкен сөресінде 2 100 теңгемен тұрады. Егер ірі сауда желілері 20 пайыз, тіпті 40 пайыз үстеме қосқанның өзінде ұтылмас еді. Арадағы делдалдар мен сауда желілерінің кесірінен баға осылай аспандап кетеді. Ал бұдан тұтынушы зардап шегеді. – Сонда еліміздегі ірі сауда желілері отандық тауар өндірушілерді қолдауға ынталы емес пе? – Негізі, ірі сауда желілерін де біржақты айыптауға болмайтын шығар. Олар да пайда тапқысы келеді. Дегенмен мемлекет олардың сөрелерінде әлеуметтік маңызды азық-түлік тауарларының тұруы үшін ретробонус алуға тыйым салған еді. Ретробонус дегенді қысқаша түсіндірер болсақ, дүкенде немесе сауда желілерінде тауарыңыз сатылып кетсе, сол тауардың белгілі бір құнын әлгі желіге төлеуді осылай атайды. Әдетте тауар өндірушілер сауда желісіне кіру үшін ретробонус төлейді. Елімізде әлеуметтік маңызды азық-түлік түрлерінен бөлек тауарларға, атап айтқанда, жеміс-жидек, шырын, сусын тәрізді өнімдерге ретробонус көлемі 5 пайыздан аспауы керек деп белгіленген. Алайда ірі сауда желілерін бақылап отырған ешкім жоқ. Шаруалардан ретробонус үшін миллиондаған теңге талап ету, келісімшарт бойынша жауапкершіліктің барлығын шаруаларға артып қою тәрізді тәсілдер біздің ірі сауда желілеріне кіруімізге кедергі келтіріп тұр. Кейбір келісімшарттарда шаруаларға тиімсіз баптар болады. Мәселен, «тауарыңыз көрсетілген көлемнен 1 келіге аз болса, айып ретінде бәлен келі өнім әкелесің», «тауардың ішінен бірнеше келі шіріген өнім шықса, барлық тауар қоқысқа тасталады» деген тәрізді шарттар бар. Одан бөлек, тауар жеткізушілердің бірі сөрелер үшін төлеуі мүмкін, тағы біреуі тауарды орналастырғанына, енді бірі консигнацияға төлейді. Сондықтан шаруалар ірі сауда желілерінің талаптарына төзбейді. Бұл талаптарға шыдағанның өзінде сөз басында айтқанымдай, ірі сауда желілері біздің өнімдердің бағасын тым жоғары етіп белгілейді де, ақыр аяғында ұтылатын тауар өндіруші болады. Қоғамда отандық тауар өндірушілердің өнімі қымбат дейтін көзқарас қалыптасады. Ал іс жүзінде біздің шаруалар өндіретін өнімдер тым қымбат емес. Өйткені біз табиғи әрі пайдалы өнім өндіреміз. Сөз басында сауда алаңдары жайлы айттық, біздің елімізде сауда орындарының 30 пайызы отандық өнімдермен толтырылуы керек деген талап бар. Бірақ бұл талап орындалып жатқан жоқ. Оны тексеріп жүргендерді де кездестірмедім. Бірер жыл бұрын отандық өнімдерді тұтынуды сәнге айналдырмақ болған науқан жасалған. Кейін жым-жырт болды. Талап бойынша супермаркеттерде «Қазақстанда жасалған» деген жазуы бар сөрелер тұруы керек. Қазір олар жоқ. Мұны түзету мәселесін Сауда және интеграция министрлігіне айтсақ, «бізде дүкендерді тексеру құзыреті жоқ, әкімшілік шешеді» дейді, әкімдіктегілер «ойбай, кәсіпкерлерді орынсыз тексере алмаймыз, оларға қысым жасағанмен бірдей» дейді. – Демек, тауарлардың тиімді бағамен дүкен сөрелеріне жетуіне әкімдіктер қолдай алмай отыр, солай ма? Айталық, жыл сайын әр облыс астанамызға ауыл шаруашылығы тауарларын әкеліп, жәрмеңке өткізіп жатады. Сондай шараларды тұрақты етуге болмас па? – Жәрмеңке қалай өтетінін білеміз ғой. Ол көзбояушылық қана. Мәселен, Нұр-Сұлтан қаласында жәрмеңке өтсе, «Шарын» базарынан алып келеді де, жәрмеңкеде сатады. Меніңше мұндай бір күндік жәрмеңке емес, шаруалар өз тауарларын әкеліп сататын жағдай жасауы керек. Айталық, елордада «Шапағат» коммуналдық базары бар. Ішіне кіріп көріңіз. Не сатылып жатқанын, кім сатып тұрғанын бақылаңыз. Онда бір де бір шаруа жоқ. Бәрі – алыпсатарлар. Сол базарда қазір азық-түліктен бастап, ішкиімге дейін сатылатын болған. Меніңше, ондай болмауы керек еді. Базар коммуналдық деген атауға ие ме, ендеше онда шаруалар өз өнімдерін сатуы керек. Оның бір бұрышын Түркістан облысына, тағы бір бөлігін Шығыс Қазақстан облысына, енді бір бұрышын басқа облысқа берсін, сөйтіп әр өңірдің өнімдері сатылатын, шаруалар ешқандай делдалсыз қызмет ететін орынға айналуы керек. Сонда ғана бұқара өз шаруаларымыз өндіріп жатқан өнімді танып, лайықты бағасына таза азық-түлік алар еді. Әрі бағаның да өсуін болдырмас еді. Қазір сол «Шапағат» коммуналдық базары бастапқы идеясынан әлдеқашан ауытқып кеткен. Әу баста ол шаруалар өз өнімдерін тікелей әкеліп, өздері сататын базар болуы тиіс деп ашылған еді. Қазір олай емес. – Не істеу керек? Министрліктер мен әкімдіктер араласуы қажет пе? – Отандық шаруалардың өнімін өткізу мәселесін біржақты қарастыруға болмайды. Бұл мәселеге қатысты қазір қалыптасқан жағдай И.Крыловтың мысалындағы аққу, шортан һәм шаянның тірлігіне ұқсайды. Әркім өзінікін жөн санайды. Егер тауар өндіруші, сауда желілері, мемлекет үшеуі бұл мәселені шешудің оңтайлы жолын тапса дүкен сөрелерінде біздің шаруалар өндірген азық-түлік аз болмас еді. Әзірге супер және гипермаркеттерде шетелдік өнімдер толып тұр. Өйткені импорттық өнімдерді сату тиімді болып тұр. Біздің әңгімеге арқау болған алманы алайық. Супермаркеттерде ірі-ірі, жып-жылтыр болған алмалар тұрады. Олардың құнары біздің алмалардан төмен болуы мүмкін, бірақ сыртқы көрінісі, тауар ретіндегі бейнесі әдемі. Шырындар да солай. Біздің өнімдерден арзан, қаптамалары да жарқ-жұрқ етіп тұрады. Алайда мұндай өнімдердің барлығы «шағын химия лабораториясына» айналып кеткен. Шырындар қант пен концентраттардың қоспасы ғана. Бірақ олар отандық ауыл шаруашылығы тауар өндірушілеріне нарықта өте күшті қысым жасайды. Ал Президент Қ.Тоқаев 2019 жылғы Жолдауында ауыл шаруашылығы өнімділігін 2030 жылға қарай 4,5 есеге арттыру мүмкіндігі болатынын айтқан. Бірақ әркім өз бетінше әрекет етіп жатқан қазіргідей үрдіспен оған жету қиын сияқты. Өзара үйлесім жоқ. Ауыл шаруашылығы министрлігінің өз жоспары, Сауда және интеграция министрлігінің өз бағыты, жергілікті әкімдердің өз уәжі бар. Әркім өз бетінше әрекет етіп жатыр. Ал ауыл шаруашылығы өнімдерін нарыққа шығарып, жүйелі сауда ұйымдастыру үшін салаға қатысы бар құрылымдардың тізе қоса әрекет еткені керек. – Сонда «Алқаптан сөреге дейін» деп аталатын жоба да өзін ақтамай тұрғаны ма? – Олай демес едім. «Алқаптан сөреге дейін» жобасы шаруалар үшін өте тиімді бастама болды. Бірқатар аймақтарда пилоттық режимде жүзеге асырылған жоба биыл толық бағдарламаға айналатын шығар. Шаруаларға жылдық 0,01 пайызбен несие беруді көздейтін жоба өзін ақтай бастады. Алайда оны жүзеге асырудың механизміне көңілім толмады. Мәселен, былтыр жоба бойынша қаржы шаруаларға қарашада берілді. Ал қараша дегеніңіз – барлық жиын-терім жұмыстарының аяқталар кезі. Шаруаға ақша қаңтар-ақпан айларында берілуі керек. Түстікте ерте көктемде егіс жұмыстары басталады. Біреулер картоп, сәбіз, пияз тәрізді бақша өнімдерін егуге даярланса, бау өсіретіндер ағаштарды күтіп-баптап, тыңайтқыш беріп, көктемге әзірлейді. Сондықтан бағдарлама қаржысы шаруаның қолына қажет кезінде түсуін пысықтаған абзал. Әйтпесе, қаңтарда сұраған ақшаңызды қарашада берсе, тұтас бір маусым текке кетеді деген сөз. Одан соң шаруадан өнімнің бағасын арзандатуды сұраудың өзі абсурд болар еді. – Шаруалар өнімдерін өткізе алмай жатса, ауыл шаруашылығы саласында қызмет ететін мамандарды да ұстап тұру қиын шығар. Бұған не дейсіз? – Негізі, ауыл шаруашылығының кейбір салалары маусымдық жұмысқа негізделген. Айталық, бау-бақша, егін тәрізді салаларда мамандар жыл бойы жұмыс істей бермейді. Қыста бірқатар маман бос болады. Сондықтан үйде бос жатпас үшін мамандар қалаларға кетеді де, көп жағдайда кері оралмайды. Саладағы маман тапшылығын туғызатын фактор – осы. Дегенмен мамандарды ұстап тұру үшін әркім әртүрлі амалдар қарастыратынын да мойындау керек. Біз мамандарымызға жыл бойы жалақы төлеу үшін олар қыста да айналысатын жұмыс тауып беруге тиіс едік. Сөйтіп, көшет өсіретін тәлімбақ аштық. Қазір мамандарымыз сонда еңбек етіп жатыр. Жылына 1 млн данадан астам көшет сатамыз. Сөйтіп, еңбеккерлеріміздің табысын молайту үшін әрекет етіп жатырмыз. Әрине, тауарларымыз жылдам өтіп, кедергілер жойылар болса, мамандарға да лайықты жалақы төлейтін едік. Айталық, біздің еңбеккерлер таңнан кешке дейін аптап ыстықта да, қақаған аязда да еңбек етіп, күніне 4-5 мың теңге табатын болса, ірі қалаларда мұндай соманы жарты сағатта, бір сағатта табатын кәсіп иелері бар. Мәселен, елордада бір шаштаразға кірдім, бір рет шаш қысқартуға 6 мың теңге сұрады. Бердік. Ал бұл дегеніңіз – кәсіпкерлік емес, қызмет көрсету ғана. Екіншіден, қала тұрғындарына арналған түрлі бағдарламалар бар. Мысал ретінде айтар болсақ, тұрғын үйге қатысты бағдарламалардың барлығы қала ыңғайына қарай жасалған. «7-20-25», «Бақытты отбасы» тәрізді жобаларға қатысатын банктер ешқашан ауылды жерлерде қызмет көрсеткісі келмейді. Бұл өз кезегінде урбанизацияның жеделдеп, мамандардың қалаға ағылуына себеп болады. Сондықтан ауылды жерлерде мамандардың тұрақтап қалуына қатысты мәселені жан-жақты қарастыру керек. Дегенмен ауызды қу шөппен сүрткен жараспас. Маған жеткен кейбір мәліметтерге сенсек, Индустрия және инфрақұрылымдық даму министрлігі ауылды жерлерде баспана алу үшін субсидия қарастыратын бағдарлама әзірлеп жатыр деседі. Егер ондай бағдарлама даярланса, ауылға мамандар бет бұрар еді. Қазір ауыл шаруашылығында мамандар өте тапшы. Әсіресе, орта буын мамандары аз. Бізге механизатор, дәнекерлеуші, гидротехник, тоңазытқыш операторлары, агроном, бухгалтер, экономист тәрізді мамандар керек. – Субсидия демекші, логистикаға да сондай көмек керек шығар. Қалай ойлайсыз? – Қазір көлік-логистикаға байланысты субсидия экспортқа өнім шығарсаңыз ғана беріледі. Ел ішіндегі тасымалға ондай субсидия жоқ. Мысалы, мен Шымкенттен Атырауға өнім апарсам, жол шығындарын өзім көтеремін. Демек, өнімдерді еліміздің бір аймағынан екіншісіне жеткізу қымбатқа түседі. Сондықтан көптеген саудагерлер өнімді Қытайдан, Ресейден, тіпті Еуропадан алып келеді. Кейде шетелден әкелінетін өнімнің шығыны аз болады. Осы тұста кәсіпкерлік ұғымына жаңа көзқарас керек сияқты. Сауда орындары және қызмет көрсету деп жеке қарастырған дұрыс. Меніңше, олар кәсіпкерлік емес. Менің түсінігімде кәсіпкер деген бірдеңе өндіретін, өнім шығарушы болуы тиіс. Әкімдіктерге барсаңыз, мыңдаған кәсіпкерлік нысаны ашылғанын айтып, жоғарыға есеп беріп жатады. Ал олардың басым бөлігі – кәдімгі сауда-саттық. Біреу дөнер сатады, біреу дүкен ашады дегендей. Нақты тауар өндіріп жатқандары сирек. Көрші қырғыздар да, өзбектер де бірдеңе өндіріп, бізге сатып жатыр. Базарлардағы құрақ көрпеден бастап, тойбастарларға дейін сол көршілердің өнімі. Ресейді айтпай-ақ қоялық. Қытай тіптен бөлек әңгіме. Қысқасы, бәрі өндіріп жатыр, біз өз-өзімізді алдап, сауда-саттықпен ғана жүрміз. Бір мысал келтірейін. 300 мың тұрғыны бар Жетісай ауданында ауыл шаруашылығы тауарларын қайта өңдейтін бірде-бір кәсіпорын жоқ екен. Келес ауданында да солай. Мақтаарал ауданында да жоқ. Бұдан кейін кәсіпкерлік туралы бірдеңе айтудың өзі артық па деймін. – Әңгімеңізге рақмет!Сұхбаттасқан Ардақ СҰЛТАН