Жақында Шымкент тұрғыны Әлия Мамутова мүгедек қызы қалалық интернатта зорланғанын және интернат дәрігерлері өзіне хабарламай спираль салып тастағанын айтып ашынды. Полиция тергеуді ұзаққа созып жібергендіктен, әйел бейнеүндеу жариялаған. Осының өзі еліміздегі мүмкіндігі шектеулі жандардың құқығы да шектеулі екенін анық аңғартады.
Конституция бойынша әрбір азамат тең құқылы. Заң мен адамгершілік қағидаттары шеңберінде ешкім қоғамнан шеттетілмеуі тиіс. Осы орайда, мүмкіндігі шектеулі жандарға да барлық жағдай жасалуы керек. Мүгедектер мемлекетке масыл болмай, басқалармен бірдей жұмыс істеп, ел дамуына өзінше үлес қосқаны абзал. Бірақ кемтарлығына байланысты ғаріптердің қайнаған өмірден сырт қалып жататынын жасыра алмаймыз. 2015 жылы Қазақстан БҰҰ-ның мүгедектер құқығы жөніндегі Конвенциясын ратификациялап, мүмкіндігі шектеулі азаматтарға қатысты көп міндеттемені мойнына алды. Құжатта «Конвенцияның мақсаты – мүгедектерге адам құқықтары мен негізгі бостандықтарын толық пайдалануға жағдай жасау, оларды қолдау, қорғау және ар-ожданын құрметтеуді қамтамасыз ету» деп жазылған. Алайда қоғам белсенділері одан бергі бес жылда кемтар жандардың жалпы ахуалы онша өзгере қоймаған деп санайды. Конвенцияны ратификациялауға дейін болған кедергілер әлі кездеседі екен. Дискриминация, қоғамдық ортаның қолжетімсіздігі, көпе-көрінеу құқық бұзу мәселелері сол күйі өзекті. «Интернатта мүгедек қызым зорланды» деп арызданған шымкенттік әйелдің жанайқайы да мұны қуаттай түседі. Желтоқсан айында сол кездегі Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі өз мекемесінің мүгедек жандар мәселесін қалай шешіп жатқанын баяндап, 2025 жылға дейін 64 шарадан тұратын ұлттық жоспар жүзеге асып жатқанын мәлімдеген. Экс-министр Біржан Нұрымбетов мүгедектерге көмектесуді Үкіметтің маңызды міндеті деп сипаттап, оларға берілетін әлеуметтік төлемдер 12 пайыз артқанын, бір жыл ішінде 13 мың адам жұмысқа орналасқанын хабарлады. Министрліктің болжамына сенсек, 2025 жылға қарай Қазақстанда мүгедек жандарды оңалту орталықтарымен қамту 100 пайызға жетеді (қазір ол 47 пайыз), еңбекпен қамту 7 пайыз өседі, ал 2021 жылы бүкіл өңірде мемлекеттік тапсырыс негізінде әлеуметтік қолдау және жұмыспен қамту орталықтары ашылмақ. Кейбір сарапшылар елімізде Конвенцияны орындау бағытында біз білмейтін бірқатар жұмыстар қолға алынғанын айтады. Ратификация жасалғалы ондаған заң мен заң актілері өзгерген. Бюрократиялық кедергілер біршама азайып, жекелеген оңалту бағдарламасына қажет тауарлар мен қызметтерді алу процесін тездететін әлеуметтік қызметтер порталы, жарымжан жандарға арналған мамандықтар атласы әзірленген. Үкімет жанындағы мүгедектердің өмір сапасын жақсарту жөніндегі үйлестіру кеңесі реформадан өткен.Көз жанары мәңгіге сөнген жандар үшін депозит ашу да арман. Өйткені олар құжатқа қол қоя алмайды. Жалпы, Қазақстанда мүмкіндігі шектеулі адамдардың қаржылық инклюзиясы – шешімін таппаған маңызды мәселе. Әлеуметтік сауалнама қорытындысы осылай дейді. Көзі көрмейтіндер қол қоюдың орнына «штамп клише» қолданады. Ал банктер оны қабылдамайды.
Ресми дерекке жүгінсек, қазір Қазақстанда 705 мыңнан астам мүгедек бар. Яғни, 2019 жылмен салыстырғанда 4 пайыз көбейген. Оның 94 мыңы – балалар, 181 мыңы – зейнеткерлер. Кемтар азаматтардың 23 пайызы, немесе еңбекке қабілетті 430 мың адамның 100 мыңы ғана жұмыспен қамтылған. Иә, мүгедек жандар елдегі ең осал әрі ең кедей топ екенін мойындауға мәжбүрміз. Көбінің жоғары білімі жоқ, сондықтан олар бәсекелі ортадан жұмыс таба алмайды. Қазақстанда мүмкіндігі шектеулі азаматтың кемсітушілікке ұшырағанын дәлелдеу де қиын. Өйткені ондай дискриминацияның қандай болатыны заңда анық жазылмаған. Қайбір жылы Мәжіліс депутаты Ирина Смирнова Білім және ғылым министрінің атына депутаттық сауал жолдап, Үкімет пен қоғам назарын құлағы естімейтін мүгедектердің мәселесіне аударған. Халық қалаулысының сөзінше, Қазақстанда бірде-бір ЖОО-да, сондай-ақ колледждердің көбінде ым тілін білетін аудармашы мамандар жоқ екен. «Менің ойымша, толыққанды инклюзияға қол жеткізу үшін заң жүзінде ым тіліне мемлекеттік тіл мәртебесін беру керек, қазір ол тұлғааралық қарым-қатынас мәртебесіне ие. Исландия мен Жаңа Зеландияда ым тіліне мемлекеттік мәртебе берілсе, Португалияда ресми тіл, Жапонияда жапон тіліне теңестірілген», – дейді депутат. Елімізде мүгедектердің магистратурада оқуы мүлдем мүмкін емес. Себебі магистратураға түсерде тапсыратын шет тілі емтиханында «тыңдалым» деген сынақ бар. Мысалы, қазақ, орыс тілдерінің ым кеңістігінде аса бір айырмашылық жоқ болса, ағылшынның ым тілі ерекше. Сондықтан құлағы естімейтін азаматтар ағылшын тілінен емтихан тапсыру үшін осы ым тілінің қыр-сырын үйренуге міндетті. І және ІІ топтағы мүгедектерге көбіне банктер несие бермейді. Көз жанары мәңгіге сөнген жандар үшін депозит ашу да арман. Өйткені олар құжатқа қол қоя алмайды. Жалпы, Қазақстанда мүмкіндігі шектеулі адамдардың қаржылық инклюзиясы – шешімін таппаған маңызды мәселе. Әлеуметтік сауалнама қорытындысы осылай дейді. Көзі көрмейтіндер қол қоюдың орнына «штамп клише» қолданады. Ал банктер оны қабылдамайды. Қаржылық инклюзия проблемасы тек банк секторымен бітпейді. Туристік агенттіктер де жарымжан адамды сақтандырмайды. Әрине, мүгедектердің құқығы дегенде бірден олардың материалдық жағдайы ойға оралады. Мемлекет мүгедектерге көмектескенде көп жағдайда жәрдемақы беру мен зейнетақы тағайындаумен ғана шектелетіні рас. Баспанамен қамту жолдары нақты шешілмеген. Мүгедектерді жергілікті әкімшілік есепке қойғанымен, бұл норма кемтарлар үшін кепілдік емес. Мүгедектер өзін қоғамның толыққанды мүшесі ретінде сезінсін десек, көшеде жүретін, ғимаратқа кіретін пандус жасадық, арнайы көлік тұрағын дайындадық деп арқаны кеңге салмай, олардың кәсіппен айналысуына, оқуына, спортпен шұғылдануына, емханада емделуіне барынша жәрдемдескен абзал. Ең алдымен, ғаріптерге деген қоғамның көзқарасын өзгерту керек.Еркебұлан НҰРЕКЕШ