Әйгілі «Менің атым – Қожа» фильмінде бас кейіпкер «Атымды айта бастасам, тілім таңдайыма жабысып қалғандай болады да тұрады» деп әңгіме бастаушы еді ғой. Сол секілді Қазақстандағы ғылымды айта бастасақ, «плагиат» немесе «ашып жатқан жөнді жаңалығы жоқ» деуге әуес болып барамыз. Одан қала берді, ғалымдарға айтарлықтай жағдай жасалмағанын айтып күңіренетініміз тағы бар.
Қандай жетістіктер бар?
Былтыр қазақстандық ғылыми қызметкерлер күнінде Білім және ғылым министрі Асхат Аймағамбетов құттықтау жолдап, ғалымдарды құрметтеуге шақырған. «Бұл салада қазір елімізде 22 000-нан астам маман еңбек етіп жатыр. Ғылымсыз, жаңа технологиялар мен білімді енгізбей, экономикада да, әлеуметтік салада да табысқа жету мүмкін емес. Сондықтан өмірін ғылымның дамуына арнаған жандарды бағалауымыз керек» деген еді. Расында, кейінгі жылдары Қазақстан ғылымының әлеуеті артып, жас ғалымдарымыздың жетістігі көбейіп келеді. Оған дәлел ретінде ғалымдарымыздың халықаралық ғылыми басылымдарда жарық көріп жатқан еңбектерін атап өтуге болады. Мәселен, 2011-2019 жылдар аралығында Қазақстан Web of Science базасында жарияланған мақалалар саны жөнінен 122-орыннан 87-орынға көтерілген. Бүгінге дейін отандық ғалымдардың Web of Science мәліметтер базасында – 28 973, Scopus-та 33 116 материалы жарық көріпті. Сонымен бірге 2011 жылмен салыстырғанда ғалымдарымыздың жарияланған еңбектері Scopus базасында 34,5 есе, Web of Science-та 59 есе артқан.
Плагиат неге азаймай отыр?
Байқасақ, жетістік деп ауыз толтырып айтуға болады. Дегенмен шын мықтылардың ішінде бір қарын майды шірітетін құмалақтың болуы да заңды. Мәселен, жыл басында сенатор Сәуле Айтбаева палатаның кеңейтілген отырысында докторлық, кандидаттық жұмыстардың сатылатынын айтып, мәселе көтерген болатын. «Google іздеу жүйесіне «докторлық, кандидаттық диссертация сатып алу» деп жазса, Қазақстанның өзінде 303 мыңға жуық нәтиже шығарып береді. Кандидаттық жұмыстарға тапсырыс беретін сайттардың бірінде сатып алу арқылы уақыт үнемдейтініңіз, керегіңізді алатыңызды айта отырып, жоғары білікті мамандардың жазатынын және бағасы қандай екенін де ашық көрсеткен. Тапсырыс бере отырып, қосымша ғылыми журналдарға шығарып беру жайлы да айтылған. Тіпті, студенттер, магистранттардың пікірлері де бар. Көшіру қазір жеңілдегенін, сапа бақылауы төмендегенін айтыпты. Сөйте тұра, интернетте Қазақстан ғылымы туралы ақпарат аз» деген еді С.Айтбаева.
Сенатордың бұл сауалына Білім және ғылым министрлігінің вице-министрі Шолпан Каринова былай деп жауап берді: «Бұл мәселеден сала министрлігі хабардар. Осы жағдайға мониторинг жасалып жатыр. БҒМ-ның жыл сайын қабылдайтын нормативтік-құқықтық актілері зерттеу нәтижелері мен ғылыми қызметкерлерге деген талапты күшейтуге бағытталады. Бүгінде плагиатқа, оның мойындалуына қатысты талаптар қатаңдай түсті. Жылына докторантураға мемлекеттік бюджет есебінен 2 мыңға жуық грант бөлінеді. Ал соның нәтижесін көрсетіп, докторлық алатындар саны 200-дей. Бұл аса көп емес». Сонымен бірге вице-министрдің айтуынша, қазір ағылшын тілін білуі де міндетті екенін атап өтті. Ал енді плагиат табылған жағдайда, Бас прокуратура іске кіріседі екен. Әрі былтыр мемлекеттік мекемелерде бірыңғай антиплагиат жүйесі енгізілген. Яғни, мәселені шешу үшін осындай шаралар атқарылып жатыр. Ендігі үміт – айтылған іс-шаралардың плагиаттың азаюына әсер етуінде.
Ғылымды дамыту үшін мемлекет не істеп жатыр?
Әлбетте, ғылымның әрі қарай кең қанат жаюы үшін бірқатар өзгеріс болуы керек. Соның ішінде басқару жүйесі мен қаржыландыру механизмдері де жаңартуды талап етеді. Осыған байланысты Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев қаржыландыруды көбейтуді тапсырған. Бұл бағытта жұмыс басталып та кетті. Нақтырақ айтқанда, 2020 жылы ғылыми-зерттеу институттарының инфрақұрылымын жаңартуға тұңғыш рет қаражат бөлінді. Бұл дегеніміз ендігі жылдары ғылыми мекемелердің жұмысын жандана түсетінін білдірсе керек. Сонымен қатар гранттық және ғылыми бағдарламаларға арналған мақсатты қаржыландырылатын байқаулар бұрынғыдай үш жылда бір емес, жыл сайын өткізілетін болды. Әрі жас ғалымдар арасында түрлі гранттық байқау да жүзеге асырылуға тиіс.
Біздегі үлкен мәселенің бірі – қызметті асыра пайдалану және жемқорлық. Бұл саладан да пара алыс пен беріс айналшықтап өте қоймас. Десе де, осының алдын алу үшін қаржыны бөлуде толық ашықтық орнайды деседі. Мұны енді уақыт көрсете жатар. Жоғары оқу орындары мен академиялық ғылымның интеграциясын жасауға да көп көңіл бөлу жоспарда бар. Осы мақсатта 10 ең үздік оқу орны таңдалып, солардың базасында мақсатты қаржыландыру бөле отырып, академиялық орталықтар ашу көзделіп отыр. Ең маңыздысы, ғылымға ерекше көңіл бөлінетінін білдіретін қадам – оған бөлетін қаржының көлемі. Бұл орайда да Білім және ғылым министрлігі мәліметтері бойынша, жақсы жаңалық бар. Атап айтқанда, 2020-2022 жылдар арналған қаржы көлемі артады екен. 2025 жылға қарай ол ЖІӨ-нің 1 пайызын құрайды деседі.
«Әлемдік ғылыми орталықтардан біздің ғалымдар тағылымдамадан өтуі үшін арнайы гранттар бөлуді қарастырып жатырмыз. Әрі дәстүрлі гранттан бөлек, шағын, шұғыл және коллаборацияға арналған жаңа гранттардың түрлері пайда болады. Бағдарламалық-мақсатты қаржыландыру нақты ғылыми-техникалық мәселелерді шешу үшін ғана беріледі. Бұл ретте ашықтық аса қажет. Мәселен, бұрын қаржыландыру туралы шешім құпия дауыс беру арқылы жүзеге асырылып келген болса, енді нақты критерийлері бекітілген, ұпай берілетін, отырыс онлайн көрсетілетіндей етіп ұйымдастырылған ашық дауыс беру арқылы бөлінеді» деген еді министр Аймағамбетов.
Жас ғалымдардың пікірі қандай?
Министрдің бұл айтқандары көңілге қуаныш сыйлайды. Дегенмен алғашқы нәтижелері анық көріне бастағанда ғана қуануға болады. Осы ретте жас ғалымдардан отандық ғылымның, соның ішінде жас әріптестерінің әлеуетіне қандай баға беретіні жайлы сұрастырған едік. Химик Аяулым Белгібаеваның елдегі ғылымның дамуына көңілі толады екен. «Қазақстандық жас ғалымдардың перспективасы зор деп ойлаймын. Жылдан-жылға ғылымға көбірек көңіл бөлініп келеді. Шетелде оқып, тағылымдамалардан өтіп, ғылымның әлемдік стандарттарымен танысып жатқан жас ғалымдарымыз аз емес. «Ғылым Faces» жобасының кейіпкерлері соған дәлел. Химия, физика, биология сияқты жаратылыстану ғылымдарында, робототехникада ауыз толтырып айтатын жетістік көп. Нанотехнология бағытындағы ғалымдарымыздың еңбектері әлем ғалымдары ең көп дәйексөз еткен мақалалар қатарынан табылып жатыр. Биологтарымыз коронавирусқа қарсы вакцинаны дамытып, үй жағдайында коронавирусты анықтауға болатын экспресс-тесттер жасап шығарды. Тоқтаңқырап тұрған салалар да бар. Мысалы, археология. Мұнда шетелдік тәжірибесі бар мамандар аздау, толыққанды археологиялық зерттеулер жүргізуге қажетті пәнаралық зертханалар жетіспейді, археологиялық нысандар дұрыс қорғалмайды. Десе де, әлем ғалымдарымен бірлесе елімізде археологияның дамуына үлес қосып жатқан ғалымдарымыз барын атап өту керек», – дейді жас ғалым.
Қазақ қайта өңдеу және тағам өнеркәсіптері ғылыми-зерттеу институтының аға ғылыми қызметкері, патент істерін үйлестіруші Ботагөз Құлжанова ғылымның дамуы үшін қатаң талаптардың қойылуын құптайтынын айтып отыр. Оның сөзінше, ғылым саласына соңғы кездері көп өзгеріс енгізіліп жатыр. «Атап айтсақ, докторантурада оқитын жас ғалымдарға PhD атағын қорғау үшін талаптар күшейтілді. Яғни, бұрын шетелдік журналда бір ғылыми мақала шығарған жағдайда PhD атағын қорғай беруге болатын болса, қазір шетелдік басылымдарда жарық көрген ғылыми мақаланың бағыты мен арнайы көрсеткіштері сәйкес келуі қажет. Сонымен қатар соңғы жылдары БҒМ-нің қолдауымен бұрын-соңды болмаған, 40 жасқа дейінгі жас ғалымдарға арналған гранттық жобалардың байқаулары жыл сайын өткізіліп тұрады. Менің ойымша, бұл қазір жас ғалымдарды ғылыммен айналысуға жігерлендіреді. Қазір жалпы ғылымның барлық бағыты бойынша ілгері істер жасалып жатыр. Ғылымның басым бағыттары бойынша Ұлттық ғылыми кеңестердің құрамында да жастардың үлесі көп», – дейді Б.Құлжанова.
Отандық ғылымның күрмеулі мәселелері
Ал отандық ғылымды кері тартып тұрған қандай факторлар бар? Ғалым десе, көз алдымызға ақ шашты, алпысты алқымдаған адам неге елестейді? Жас ғалымдардың жалақысы аз болғаны жастар үлесінің төмен болуына тікелей әсер ете ме? Бұған қатысты ғалымдар пікірлерін білдірді. «Елдегі негізгі проблема – қаржыландырудың аздығы. Білім және ғылым министрлігі бөлетін гранттардың сомасы әдетте сұратылған сомадан бірнеше есе төмен болады. Одан кейінгісі – зертханалардың жабдықталуы. Бөлінген қаржы қажетті құрал-жабдықтың барлығын алуға жетпей жатады. Елімізде көптеген өндірістің жоғынан барлығын шетелден алдыруға тура келеді. Бұл қосымша уақыт пен қаржыны қажет етеді. Ал енді ғылымда жастардың аз болуының негізгі себептерінің бірі – жалақының аздығы. Одан бөлек, жалпы ғылыми жұмыспен айналысуға болатынын көбі біле бермейді. Себебі мектептер мен университеттерде ол туралы көп айтылмайды. Ғалымдарды тек оқулықтардан ғана көруге болатындай түсінік қалыптасқан. Бірақ қазір ғылымға қызығатын жастар саны артып келеді», – дейді А.Белгібаева.
Б.Құлжанова болса, ғылымдағы жастардың үлесі аз болуына аға буынның да әсері бар деп есептейді. Одан да бөлек мәселені меңзеп өтті. «Аға буын өкілдерінің жастарды баулып, ғылымға құлшынысын арттырмауына байланысты деп ойлаймын. Жас ғалымдар магистратураны бітіріп, ғылыми орталыққа жұмысқа келгенде тәжірибесінің болмауына байланысты бастапқы уақытта төменгі жалақыға қызмет етуге мәжбүр. Әрі қазір бұрынғы Кеңес Одағының кезіндегідей жас ғалымдарға бірреттік көмек, жер телімі немесе баспана сияқты материалдық жағдайын көтеретін ынталандыру жағдайлары қарастырылмаған» деп атап өтті. Бұл – көп мәселенің бірнешеуі ғана. Ғылым дамуына кедергі болып отырған бұдан да бөлек мәселелер жеткілікті. Одан бөлек, отандық ғылым жетістіктері туралы көп айтылып, жазылмауы да жас ұрпақтың ғылыммен айналысуға құлшынысын ашпай отыр. Есесіне жағымсыз жаңалықтардан көз сүрінеді.
Жадыра АҚҚАЙЫР
