Дүниежүзілік банктің былтыр шілде айында жариялаған Қазақстан туралы есебінде «пандемия кезіндегі білім теңсіздігі елдегі адам капиталының дамуына кесірін тигізеді» деп жазылған. Яғни, қазір дұрыс оқуға мүмкіндігі болмаған балалар ертең есейгенде табысының біраз бөлігінен айырылуы ықтимал. Сарапшылар індеттің білім саласындағы салдары экономикаға да әсер етіп, ондаған жылдар бойы сезілетінін айтады.
Экономикалық соққы – айсбергтің ұшы ғана дейді мамандар. Мұның сыртында адам капиталына тиген залалы бар.
Қашықтан оқытуға көшкен жерлерде білім беру деңгейі бірден төмендеген. Әсіресе, кедей отбасының балаларына қиын тиген. Не компьютерге, не интернетке жарымаған балалардың білімі нашарлай түскен. Ұзақмерзімді болашақ тұрғысынан қарасақ, білім теңсіздігі болашақта табыстың да теңсіздігіне әкеп соғады екен. Өйткені коронавирус кесірінен оқушылар орта есеппен бір жылда білімінің 30-50 пайызынан айырылуы мүмкін. Салыстырсақ, жазғы демалыс оқу жылының 0,25 пайызына пара-пар.
Ресми дерекке сүйенсек, 2019 жылы Қазақстан мектептерінде 11 оқушыға 1 компьютерден келген екен. Тәжікстанда бұл көрсеткіш 19-ға тең, көршілес Өзбекстанда бір компьютерге 33 оқушы «таласады». Қырғыз Республикасында 2018 жылғы мәліметтер бойынша отбысылардың тек 27 пайызына компьютер немесе планшет бұйырған. Мұндай теңсіздік жарлы-жақыбай елдерде ерекше қатты байқалады. Сахараның оңтүстігіндегі Африка мемлекеттерінде оқушылардың 89 пайызында компьютер жоқ, 82 пайызы интернетке мүлдем қосыла алмайды.
Негізі, білім берудегі теңсіздік мәселесі бұрын да көтерілген. Бірақ онлайн сабақтар, мұғалімдер мен оқушылардың цифрлы сауатының төмендігі бұл тақырыпқа жаңа қырынан қарауға итермелейді. Дүниежүзілік банктің бағалауынша, аз қамтылған және алыс аудандардағы оқушылар қауіпті жағдайда қалып отыр. Осы орайда PaperLab қоғамдық қорының зерттеушілер тобы Қазақстан, Қырғыз Республикасы, Өзбекстан, Тәжікстан үкіметтерінің қабылдап жатқан шараларының тиімділігі мен рөлін бағалайтын трансшекаралық жобаны бастаған.
– Біз қазір осы тақырыпқа байланысты зерттеу жасап жатырмыз. Жалпы, білім алудағы теңсіздік кейінгі әлеуметтік-экономикалық теңсіздіктің бірден-бір алғышарты екенін ғалымдар дәлелдеген. Елдегі балалардың білім алуға мүмкіндігі азайған сайын олардың жұмысқа орналасып, ақша табу мүмкіндігі де азаяды. Мысалы, халықарылық PISA нәтижесі бойынша, Қазақстан оқушылары Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы елдерімен салыстырғанда 2 жыл артта қалған. Ал өз ішімізде ауыл мен қала арасындағы функционалдық білім деңгейінің айырмашылығы одан да жоғары. Яғни, білім теңсіздігі – өте өзекті мәселе. Тіпті, мектептегі дәретхананың іште немесе сыртта орналасуы да балалардың білім алуына тікелей әсер етеді. Егер дәретхана мектептің сыртында болса, балалар далаға шыққысы келмей, күні бойы суды аз ішеді. Суды аз ішкен баланың миына оқу қонбайды, – дейді әлеуметтанушы Серік Бейсембаев.
Ертеректе Еуропа ғалымдары 60 мемлекетте арнайы зерттеу жүргізіп, ең бай және ең кедей азаматтардың білімін салыстырған. Зерттеу нәтижесінде кедей отбасыдан шыққан 10 баланың біреуінің білімі ғана бай баласымен шамалас екені анықталған. Ата-анасы табысты оқушылар білім жолында көп жетістікке жеткен. Себебі жақсы мектептерде оқыған, мықты ЖОО-ларға түскен. Ұлыбританияда әлеуметтік жағдайдың сабақ үлгеріміне әсері 11 пайыз, Норвегия мен Эстонияда 8 пайыз, Францияда 20 пайыз, Германия мен Швейцарияда 16 пайызды көрсеткен.
Әрине, айтулы тұлғалардың өмірбаянына көз жүгіртсек, өз күшімен шыңыраудан шыңға өрлеген түрлі миллионерлерді табуға болады. Керісінше, жегені алдында, жемегені артында, үлде мен бүлдеге оранып өскен балалардың қылмыскер, нашақор атанғандары да баршылық. Сингапур, Жапония сияқты «Азия жолбарыстары» кедей мен байлардың балаларына сапалы білімді бірдей деңгейде қолжетімді қылған. Онда оқушылар мектепті алыстан іздемей, алғаш табалдырығын аттаған оқу орнын бітіріп шығады. Финляндияда «ең жақсы мектеп – үйге жақын мектеп» деген сөз бар. Яғни, олар мектепті рейтингіне қарай емес, жақындығына қарай таңдайды. Өйткені бәрінің сапасы қарайлас. Ал бізде, керісінше, 3,5 миллиондай оқушының 70 мыңға жуығы мамандандырылған мектептерде оқиды. Бұл – бүкіл оқушының екі-ақ пайызы. Үкімет арнаулы мектептегі балаға жалпы орта мектептің оқушысына қарағанда алты есе көп ақша жұмсайды. Ата-аналар да баласын арнаулы мектепке түсіру үшін қаржысын аямайды. Ал жағдайы жоқ оқушы қанша жерден дарынды болса да, қабілетін шыңдай алмай, тасада қалып қояды. Осы тақырыпқа зерттеу жүргізген Экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымы білім бөлімінің басшысы Андреас Шлейхер «кедейлік адамның тағдырына айналмауы керек» деп түйіпті. Алайда экономист Мақсат Халық кедейліктің өзін Үкімет пен халықаралық ұйымдар екі түрлі сипаттайды деп қынжылады.
– Дүниежүзілік банктің жаңағы есебі негізінен кедейлікке арналған. Сондағы ақпараттың көбі шындыққа жанасады. Қазақстан Үкіметінің кедейлік шегін анықтаған статистикасы ақиқаттан алыс жатыр. Пандемияға дейін біздегі кедейлік деңгейі 4,2 пайыз делінетін. Ал Дүниежүзілік банк, БҰҰ сияқты халықаралық ұйымдардың есептеу әдісі бойынша адам күніне 5,5 доллардан аз қаражат тапса, кедей саналады. Теңгеге шақсақ, бұл – айына 70 мың теңгеге жетеғабыл. Демек, елдегі кедейлердің үлесі 12 пайыздан асып жығылады. Саясаттанушы Досым Сәтбаев бір сұхбатында «Қазақстанда 1 млн бала кедейлік шегінде өмір сүреді» деген дерек келтіреді. Олар қосымша біліктілігін арттыра алмайды, бойындағы дарын-қабілеттерін аша алмайды. Ол балалар ертең есейгенде кәсіби қабілетсіздер санатын толтырады, – дейді сарапшы.
Осы бір теңсіздікті коронавирус дағдарысы тереңдетіп жіберді. Пандемия салдарынан 191 елде мектептер жабылған. Дүниежүзі оқушыларының тең жартысы компьютерсіз, 43 пайызы интернетсіз отыр. Дамыған әлемнің өзі бірталай қиындыққа ұшырады. Америкалық 1 247 мұғалім арасында жүргізілген сауалнама қорытындысына жүгінсек, олардың 69 пайызы қашықтан оқытуға дайын болмаған. Ұлыбританияда ата-аналар «бос уақытымызды бала оқытуға сарп етеміз» деп шағымданған соң мектептер үй жұмысын тапсыруды доғарған. АҚШ-та оқушылардың сабаққа қатыспауы, тапсырма орындамауы көбейген. Әсіресе, арнайы гаджеттермен қамтуға қалтасы көтермейтін отбасыларда мұндай оқиғалар жиі кездесіпті.
– Балаларға бірдеңе үйрету үшін онлайн оқытуға мұғалімдер дайын болуы керек. Өзіміздің де баламыз бар, оқушының орнына оқушы, мұғалімнің орнына мұғалім болып кеттік. Ұстаздар онлайн түсіндіргісі келеді-ақ, бірақ ол жүз пайыз жүзеге аспайды. Өзім де оқытушымын. Студенттердің бәрімен бірдей кері байланыс жоқ. Қашықтан тыңдап отырғандар бар, тыңдамай отырғандар бар. Оны мен бақылау жұмысын қабылдағанда анық сездім. Тең жартысы дәрісіме құлақ аспаған. Сұрағыма жауап бере алмайды. Тыңдағандар бірден білінеді. Ондай шәкірттер, өкінішке қарай саусақпен санарлық. Әлбетте, кейін жеке-жеке бақылағанымның арқасында жағдай жақсарды. Дегенмен тұтастай алғанда білім саласы оңалмастай зардап шекті, – дейді Мақсат Халық.
Коронавирус егде жастағы үлкен ғалымдарымызды баудай түсірді. Ғылымға бергенінен берері мол, күш-қуаты тасып тұрған жастарды да індет жалмап әкетті. Сол ойсырап қалған орын толғанша қаншама уақыт керек. Бұл – мемлекетке орасан шығын. Тәжірибелі ұстаздардың айтуынша, көңілі мен қарны аш адамның санасына білім сәулесін құю – қиямет-қайым шаруа. Әлеуметтік теңсіздікпен күресу жұмысы бірыңғай мектеп формасын енгізумен бітпейтінін құзырлы орындар ойласа игі.
Еркебұлан НҰРЕКЕШ