Қазақстан «заманауи құлшылықтың» өркениетті түрін заңдастырады. Сарапшылар аузынан шығып, әлеуметтік желілерде желдей ескен осы сөздің анық-қанығын зерделеп көрдік. Мәселе, әрине аутстаффинг жайында. Елімізге жат бұл тәжірибенің дендей енуіне ұлттық компаниялар мен мемкәсіпорындарға жұмысқа адам алмау туралы 2014 жылы жарияланған мораторий да ықпал етті. Бұл олардың онсыз да үлкен штатын ары қарай ұлғайтпау үшін жасалған шара болатын.
Кеңес кезінде ауыл балалары «біздікілер және фашистер» атты ойын ойнағаны есте. Сонда балақайлар образға кіру үшін майдан даласынан оралған аталарынан естіген «хенде хох» (қолыңды көтер) және «аусвайс» (куәлік) секілді жат сөздерді айғайлайтын. Аутстаффинг және аутсорсинг терминдері де құлаққа түрпідей естіледі. Кеңес заманында көрмеген құқайы жоқ халық бертінде нарықпен бірге келген бұлардың да мол қиянаты барлығын білді.
Мектептерден шу шықты
2019 жылғы желтоқсан аяғында журналистерге электронды пошта арқылы «Білім және ғылым қызметкерлерінің салалық кәсіподағынан» жанайқайға толы хат түсті. Онда Орал қаласында барлық есепші-бухгалтерлер, еден жуушылар, гардеробшылар, электриктер, сантехниктер, балташылар (плотник) білім ордалары штатынан шығарылатыны хабарланды.
Кәсіподақ мұның ел Үкіметінің 2008 жылғы 30 қаңтардағы №77 қаулысына қайшы екенін алға тартады. Қаулыда жалпы білім беретін мектептердегі лауазымдардың штат бірліктерінің саны бекітілген. Ол тізімде бухгалтер бар. Сондай-ақ «слесарь-сантехник және балташы лауазымдарының штат бірліктері білім беру ұйымдарының бөлек тұрған әрбір ғимараттарына сай енгізіледі» делінген. Бұған қоса, мектеп еденінде паркет болса немесе басқа да жабындылар төселсе, онда «еден сүртуші лауазымының штат бірлігі енгізіледі».
Таратылған ақпарат бойынша Орал қаласының әкімдігі «Білім сервис» атты жаңа мемкәсіпорын құрған. Қаладағы барлық мемлекеттік білім ұйымдарындағы бухгалтерлік есеп, шаруашылық және техникалық персонал осы мекеме қарауына тапсырылмақ. Жалпы алғанда, Оралда 51 орта мектеп бар.
Әйткенмен, жаңа мекеме ұсынатын жалақы төмендеу көрінеді. «Мектепте бас бухгалтер болып жұмыс істеймін. Айына шамамен 140 мың теңгедей жалақы аламын. Енді бізді басқа ұйымға көшіруде. Онда жалақы әлдеқайда төмен болады» дейді шағымданушылардың бірі.
Орта білім ордаларына ортақ сервистік қызмет көрсететін жаңа компания құрылғанымен, іске кіріспепті. Оның басшысы Мұрат Бәйменов ақпарат құралдарына берген түсініктемесінде мектептер штатында тек педагогтер қалуы тиіс екенін жеткізді. Ал бухгалтерия, білім ұйымы ғимаратына ағымдағы жөндеу жүргізу, электрлендіру, сумен жабдықтау секілді қызметтер «білім ұйымдары үшін бейінді емес қызмет» деп танылып, «Білім сервис» штатына ауыстырылмақ.
«Мектептерде шамамен 226 жұмысшы қысқартылады. Бірақ оларға жұмысқа тұруға билік көмектеседі» дейді М.Байменов.
Қала әкімдігі бұл жоба әзірге мектеп директорларымен бірге талқыланып жатқанын, қорытынды шешім қабылданбағанын атап өтті.
Бұрын хабарланғандай, егер 2020 жылғы бірінші тоқсанда Оралда «Білім сервис» жұмысын бастаса, онда осы «мемлекеттік аутстаффинг» тәсілі өзге өңірлерге үлгі болып таралуы ғажап емес.
Бизнес бұған жақсы қарайды
Аутстаффинг – ағылшын тіліндегі out (тыс) және staff (штат) деген сөздерінен құралған термин. Ол персоналды компания штатынан шығарып, аутстаффинг ұйымының штатына табыстауды білдіреді. Яғни, қызметкерлердің ресми жұмыс берушісі ауысады.
– Бизнесті дөңгелетіп, үнемі ілгері озу үшін компания ықшам, икемді, кәсіби болуы тиіс. Кәсіпорын тосыннан үлкен тендерде жеңіске жетіп, қомақты тапсырыс алды делік. Алайда керекті мамандарды қайдан табады? Тапқанымен, әртүрлі мамандарды штатқа алуға шамасы келмеуі ықтимал. Осы жағдайда аутсорсинг және аутстаффинг көмекке келеді. Басқаша айтқанда, компания сол арқылы штаттан тыс персоналды жалдайды және белгілі бір жұмыс процестерін мердігер компанияға жүктейді. Бұл үшін еншілес компания құрудың да қажеті болмайды, – дейді HR-маманы Надежда Дмитриева.
Ол өз персоналын басқа ұйым басқаруына беру арқылы компания әлеуметтік салық, зейнетақы жарнасы, сақтандыру және басқа да шығысты азайтатынын жеткізді. Іс қағаздарын жүргізу машақатынан құтылады. Ары қарай жұмысшылармен келісімшарт бекіту, еңбекақы төлеу, еңбек заңнамасын сақтау, медициналық тексерулерді ұйымдастыру, нұсқаулық-инструктаж жүргізу, біліксіз не керексіз жұмыскерлерді жұмыстан қуу, еңбек дауларын шешу секілді түйткілдердің түйінін тарқатуға кәсіпкер бас қатырмайды. Оның барлығы енді аутстаффинг компаниясының «бас ауруы».
Бұдан айырмашылығы, аутсорсингте кәсіпорындар өздерінің қандай да бір міндетін орындауды өзге компанияға береді. Бірақ өз штатын сақтап қалады. Мысалы, кейбір телеарна бағдарлама түсіруді жеке студияға жүктейді, дайын өнімге тиісті ақысын төлеп, эфирге жібереді.
Яғни, аутстаффингте компания штатына жалақыны өзге ұйым төлейді, ал аутсорсингте тапсырма-міндетті орындаған мамандарға келісім бойынша тапсырыс беруші компанияның өзі ақы аударады.
Ірі кеңес-консалтинг фирмасының маманы Ерлан Арлықов Батыс елдерінде көптеген компания персоналымен істес болудың осы схемасын таңдайтынын ескертеді.
– 2017 жылы «Арселор Миттал Теміртау» жұмысшылары өздерін жаппай штаттан тыс шығарып жатқанына шағымданғанда, сол кездегі еңбек министрі Тамара Дүйсенова Қазақстанда қарыздық еңбекке тыйым салынатынын мәлімдеген. Алайда ол ниет жай сөз болып қалды. Қазақстан әлемдік дамыған елдер қатарына қосылуға бара жатыр. Демек, қалайық, қаламайық, кадрды басқарудың осы тәсілі, әсіресе ірі компаниялар арасында кең етек жая бермек. Себебі бизнес HR, адами ресурстарды дамыту секілді мәселелерге алаңдамай, өз күш-жігерін өркендеудің басты мәселелерін шешуге шоғырландыруы керек, – дейді ол.
Сарапшының мәліметінше, аутстаффинг және аутсорсинг ұйымдарының тарифтері әртүрлі. Мысалы, кадрлық қызметті жалдағыңыз келсе, жылына 2-2,5 миллион теңге төлеп тұруыңыз керек. Бұл ретте ол ұйым тек маман іріктеумен шектелмей, еңбек дауларын реттеу, кадрлық резерв қалыптастыру, қызметкерлердің біліктілігін көтеру, сан алуан корпоративтік іс-шараны ұйымдастыру секілді оннан астам қызмет түрін ұсынуы мүмкін.
Тең еңбекке – тең еңбекақы
Қоғам белсендісі, экономист Еділқан Балғабай мәселенің басқа қырына үңілді. Оның айтуынша, «ҚазМұнайГаз» ҰҚ, «Өзенмұнайгаз», «Маңғыстаумұнайгаз», «Қаражанбас» секілді мемлекетке қарасты мұнай өндіру компанияларында 2014 жылы мораторий жариялағалы бері жұмысқа адам алу ісі тоқтап тұр.
– Кадрлар қартайып барады. Енді бір оншақты жылдан кейін мұның зардабы білінеді. Есесіне, осы компаниялар өздері ымыраласқан фирмалар арқылы керекті жұмыс күшін аутстаффинг жолымен аз жалақыға жұмысқа алады. Ал осы аутсорсинг пен аутстаффинг туралы бізде заң жоқ. Еңбек кодексі бұл адамдардың құқын қорғай алмайды. Бір мекемеде, әсіресе қауіпті өндірісте еңбек ететін штаттағы және аутстаффер мамандардың жалақылары әртүрлі. Екеуі де Қазақстан азаматы, атқаратын жұмысы ұқсас, 1 сағатта жоғалтатын күш-қуаты бірдей. Алайда біреуін еңбек заңнамасы қорғайды, екіншісін елемейді. Конституцияда адамды алалауға жол бермейді деген керемет жазу болғанымен, орындалуға келгенде бәрі басқаша, – дейді Е.Балғабай.
Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрі Біржан Нұрымбетов бұл мәселе алда шешілеріне сенімді.
– Мәжіліс депутаттары «Кейбір заңнамалық актілерге қарыздық еңбекті реттеу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасын әзірледі. Соның аясында штаттағы және аутстаффинг ұйымы ұсынған жұмыскерлердің тең еңбегі үшін тең жалақы және бірдей еңбек жағдайларын бекіту көзделген. Ол үшін олардың лауазымы ұқсас, біліктілігі тең, орындалатын жұмыстың күрделілігі, саны мен сапасы бірдей болуы шарт, – дейді министр.
Заң жобасында жұмыс берушілердің аталған қызметкерлерге тең еңбекақы төлемей, кемсітуіне тыйым салынбақ. Оны бұзғандарға 30-дан 120 АЕК-ке (318,2 мың теңгеге) дейін айыппұл салу ұсынылған.
Дегенмен заң жобасына Үкімет емес, Мәжіліс депутаттары бастамашы болуына орай, оның қабылдану мерзімі нақты белгіленбепті. Өту жылдамдығы бастамашыл топтың беделі мен сөзінің өтімділігіне байланысты болады.