Теміржолда шешілмеген түйіткіл көп
Теміржолда шешілмеген түйіткіл көп

Жыл басталғаннан-ақ «Қазақстан темір жолы» ұлттық компаниясы көп сынның астында қалды. Дегенмен жұрт­шылықтың сын айтардай жөні бар. Өйткені ел экономикасы күре­тамырының біріне балап, мақтап жүрген ұлттық компанияның кем­шілігі басынан аса­ды. Ескі техника мен белшеден бат­қан қарызы тек берісі ғана, әрісі темір­ жол сала­сында жемқорлықтың «жайқалып» жатқанын аңғару қиын емес

Жемқорлық – ескірмейтін әдет

Негізі, теміржол саласында жемқорлық фактілері көп кездесетіні жайлы бұрыннан-ақ айтылып келді. 12 ақпан күні Бас көлік прокуратурасы ҚТЖ-ға қарасты Балқаш жол дистансасының басшысы ұсталғанын хабарлаған болатын. Басшы теміржолды жөндеуге бөлген ақшадан 92 млн теңге жымқырып қалған. Жыл басынан бері ҚТЖ-ға қатысты бұл бірінші оқиға емес. Мәселен, ақпанның басында ғана Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет «Қазақстан темір жолы» қызметкерлері кәсіпкерлерді пара алу үшін бопсалағанын хабарлаған еді. Атап айт­қанда, кәсіпкерлер мүлкі тиелген вагондарды тексеруден кедергісіз өткізу үшін 100 мыңнан бастап 5 млн теңгеге дейін ақша төлеуге мәжбүр болған. Осы жаңалықтан кейін Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметтің аса маңызды істер жө­ніндегі тергеушісі Данияр Биғайдаров «ҚТЖ-да жемқорлық өте көп кездесетінін» қоса хабарлады. Әр деректі тізіп жатпайық, 2019 жылы жемқорлыққа қарсы агенттік өкілдері теміржол саласын 3 ай бойы тексере келе, әбден тереңдеп кеткен қылмыстық схема барын анықтаған екен. Мысалы, пойыз бір бағытқа ғана қатынаған кезде лауазымды тұлғаларға күніне кем дегенде 100 мың теңге «алым-салық» жинап беріп отырған. Сол үшін басшысы бар, қосшысы бар, жалпы 50-ден астам адам ұсталған еді. Ал 2021 жылдың басынан бастап ҚТЖ-ның қайта-қайта жемқор­лыққа қатысты айыпқа ілігуі жоғарыда айтқан күрделі қылмыстық схеманың әлі де болса жойылмағанын аңғартып тұрған секілді.

Сарқылмайтын қарыз, шегі жоқ көмек

Жалпы, «Қазақстан темір жолы» қаржы мәселесіне келгенде де осалдық танытып, жиі сынға ілігіп келеді. Былтыр Есеп комитеті «Қазақстан темір жолы» ұлттық компаниясының әлеуетін зерделей келе 1 трлн 486,1 млрд теңге қарызы барын анық­­таған. Ал қазір компанияның сыртқы қарызы 1,9 трлн теңгеге жетіпті. Демек, бір жылдың ішінде тағы да 415 млрд теңгеге жуық берешек жамап алған. Қарыз мөлшері неге еселеніп жатқаны беймәлім. Бірақ теміржол тасымалдаушысының бір ғана емес, бірнеше жоба арқылы табысын арттырар жөні бар еді. Әуежайлар, автожол секторы, халықаралық «Қорғас» шекара­лық ынтымақтастық орталығы да күні кешеге дейін «Қазақстан темір жолы» ком­паниясының басқаруында болды. Бұған қазір де компанияға тиесілі Ақтаудағы теңіз портын қосыңыз. Әйтеуір соңғы бес жылда ҚТЖ мемлекеттік субсидия ретінде 171 млрд теңге алыпты. Ал есте болса, 2019 жылдың соңында ҚТЖ-ға Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорынан 170 млрд теңге аударылған болатын. Сол кезеңде жо­лаушылар тасымалынан түсетін қара­жаттан бөлек осынша мөлшердегі қаржы компанияға не үшін қажет болғанын білмей дал болып, ескірген теміржол бекет­терінің ахуалын қозғаған едік. Бір қызығы, «Қазақстан темір жолы» өзі мем­лекеттен субсидия ала отырып, 2017 жылы ел­ордадағы халықаралық әуежайға 27,5 млрд теңге көлемінде қаржылай көмек көр­сетіпті. Бәрін айт та, бірін айт, «Қазақ­стан темір жолына» бөлінген ақша мен алыс-берісіне таласымыз жоқ, тек алаң­дататын бір жайт – стансалардың халін айт­пағанда, компания ескі техника мен жаңар­тылмаған вагондарынан қашан ары­латыны белгісіз. Осы жағдайға қара­мастан, билет бағасы қымбаттап, теміржол сала­сында сұранысқа ие билеттерге алып­сатарлық жасалып, жасанды тапшылық арқылы билет бағасын көтеру үйреншікті дүниеге айналып кет­кеніне не дерсіз?

Ескісін жаңадай бұлдайды

Жуырда ғана Сенат депутаты Сағындық Лұқпанов Үкімет басшысына дәл осы ҚТЖ-ның кемшіліктеріне қатысты сауал жолдаған болатын. Сенатордың назар аударғаны – теміржол саласындағы жаңартылмаған технологиялар болды. Депутатқа осы мәселеге байланысты сұрау салғанымызда ол өзінің жолдаған сауалын­дағы мәліметтерді нұсқады. Жалпы, С.Лұқпанов келтірген деректерге үңілсек, «Қазақстан темір жолының» жағдайына расымен де көңіл толмайды. Сенатордың пікіріне сенсек, вагондардың ескісі бір төбе, жаңасы да талапқа сай емес. Себебі бізге келген жаңа вагондар сағатына 160 шақырым жылдамдықпен жүруге ғана қауқарлы. Ал дамыған елдерді шолмай-ақ, көрші елдердегі вагондар сағатына 250 шақырым жылдамдықпен жүреді. Сондай-ақ Қазақстанда пайдаланылып жүрген теміржол желісінің жалпы ұзындығы 16 634 шақырым. Оның 4,2 мың шақырымы ғана электрмен жабдықталған. Яғни, 25 пайызы. Ресейде теміржол ұзындығы 85,5 мың ша­қырым болса, 43,7 мың шақырымы электр­ленген. Жалпы жолдың 51 пайыздан ас­тамы. Мысалы, біз ҚТЖ-ның теміржолдың жылжымалы құрамын жаңарту тізбегіне көз жүгіртсек, 2015-2019 жылдары 1трлн 314 млрд теңгеден астам ақша бөлініп, оған 581 жолаушылар және 20 мың жүк вагоны, 58 электровоз бен 72 тепловоз сатып алын­ған екен. Осы арқылы жағдайды біраз оңалт­қанға ұқсағанымен, жаңа техниканың жағдайына қатты мән бермеген секілдіміз. – Осыған байланысты елімізде жыл­дамдығы жоғары тасымалдау қызметін әрі қарай дамытуға қатысты мәселе туындап отыр. Бұл аздай, біздің еліміз теміржол желісінің дамуы жағынан да артта қалған. Теміржол саласын дамытуға қатысты бағ­дарламалық құжаттарда көрсетілген нақты мақсат-міндеттерге қарамастан, оларды жүзеге асыру қарқыны көңіл көншітпейді. Тіпті, мүлдем төмен деуге болады. Үнемі мемлекеттен субсидия алып отырғанымен, компания ұзақ уақыт бойы басқа жоба­ларды дамытуға айтарлықтай қаржы жұм­сап келген. Бұл негізгі қызметті шығынға ұшыратты, – дейді Сағындық Лұқпанов. Теміржол саласы – экономиканы дамытуға ықпалы бар, оңтайлы бағыт. Әлеуметтік ахуалын реттегісі келген елдердің дені теміржолға қатысты заманауи жобаларды қолға алып, транзит тасы­малының өркендеуіне барынша күш салып жатыр. Дегенмен біздегі жағдай басқа секілді. «Қазақстан темір жолы» ұлттық ком­паниясына құрылымдық өзгерістер енгізу керегі соңғы жылдары жиі қозғалып келді. Бұл саладағы заңсыздықтарды ескере келе, Есеп комитеті былтыр Үкіметке жалпы­ұлттық мақсаттарды нақтылап, ұлттық ком­панияның даму стратегиясын қайта қарауды ұсынған екен. Демек, «Қазақстан темір жолы» кем-кетігі әлі жазыла қой­май­тын сынды.

мадиярМадияр ТӨЛЕУ