Браконьерлер сайын далада тайраңдауын қояр емес. Былтыр екі адамның ажалына себепші болған еді. Енді, міне Қызыл кітапқа енген құлан мен қарақұйрыққа да жетіпті.
Торғай даласында Арқалықтан 70 шақырым қашықтықтағы Қайыңды ауылының маңында «Алтын емел» қорығынан жерсіндіру мақсатында әкелінген тоғыз құланның бірін ату фактісі тіркелді. Қызыл кітапқа енген жануардың қабылдағышы қозғалмаған соң іздеу салған қорықшылар, құланның кесілген басы мен мойнына тағылған GPS құрылғысын ғана тауып алған. Дала тағысына жауаптылар Арқалық қалалық ішкі істер бөліміне кеш хабарлаған. Арада сегіз күн өткенде құлан өлген аумаққа барған полиция қызметкерлері «спутниктік қарғыбаудан басқа еш айғақ таппадық» деп отыр. Жергілікті полиция қызметі басқармасының бөлім бастығы Талғат Ахметов:
– Басын таппаған себебіміз – оны жабайы аңдар алып кетуі мүмкін. Өйткені координат бойынша бардық, ол жерде бас жоқ. Тергеу жүріп жатыр,– дейді.
Ал «бұл құлан мұнда қалай келді?» деген сұраққа Экология, геология және табиғи ресурстар вице-министрі Ерлан Нысанбаев: «Қазақстан табиғатына құландарды қайта жерсіндіру жұмыстары 1953 жылы басталды. Көрші Түркіменстанның Бадхыз қорығынан Барсакелмес қорығына он шақты түркімендік құлан жеткізілді. Генетикалық зерттеу көрсеткіші бойынша құлан түрлерінде қатты айырмашылық болмаған. Сол себепті Арал өңіріне жіберілген құландар тез жерсініп, жылдан-жылға саны өсе бастады. 1980 жылдары Барсакелмес қорығында құландардың саны 272-ге жетті. 1982 жылы Барсакелместен 27 құлан Алтын емел ұлттық паркіне жіберілді. Қазіргі уақытта ұлттық паркте олардың саны 4000-ға жетті», – деді вице-министр.
Ол: «Қазақстанда жойылып кеткен құлан қайта көбейе бастады. Негізінде қазақ даласында «Құлан» сөзі кеңінен тараған. Оны «Құлан», «Құланды», «Құланөтпес» секілді елді мекендер мен өзен-көлдер атауынан байқауға болады. Бұл құлан жануары еліміздің түкпір-түкпірінде тіршілік еткенін айғақтайды», – дейді.
Негізінде, Қазақстанда құланның үш түрі болған: моңғолдық, түрікмендік және қазақстандық. Моңғолдық – Шығыс Қазақстанды, қазақстандық – орталық пен оңтүстікті, ал түркімендік түрі – батыс өңірді мекен еткен. «Өткен заманда шөлді және жартылай шөлді жерді мекендейтін құланның таралу аумағы Ресейдің еуропалық бөлігін, Батыс Сібір мен Қазақстанды, Орталық Азия мен Тибеттің шөлдерін, Араб түбегі мен Үндістанды қамтыған. Ғалымдардың айтуынша, ХVIII ғасырда Қазақстанда мыңдаған құлан болды. Олардың күрт азаюына 1879-1880 жылғы және 1891-1892 жылғы жұт ықпал етті. Ал жұттан аман алған тақтұяқтыны аңшылар жаппай қырды. Осының салдарынан ХХ ғасырдың басында құлан табиғатымыздан толығымен жойылып кетті», – дейді Ерлан Нысанбаев.
Қазақстанда құлан «сирек кездесетін және жойылып кету қаупі бар» деп танылып, Қызыл кітаптың ІІ санатына жатқызылды. Сонымен бірге Халықаралық табиғатты қорғау одағының Қызыл тізіміне, СИТЕС конвенциясының ІІ қосымшасына да енгізілген. Биологиялық алуантүрлілікті сақтау бойынша мемлекет атқарған нақты жұмыстар нәтижесінде құландардың, киіктердің, қарақұйрықтардың, арқар мен басқа да жабайы аңдардың саны артып келеді. 2017 жылы Норвегия табиғат қорғау институты, Франкфурт зоологиялық қоғамы және Қазақстанның биологиялық алуантүрлілікті сақтау қауымдастығы бірлесіп, құландарды көшіру жұмыстарын қайта қолға алды. Сол жылы күзде Алтын емелден Қостанайдағы Алтын дала резерватына 9 құлан жіберілді, 2019 жылы резерват тағы 3 құланмен толықты. Бір кездері Торғай даласында тіршілік еткен құландар тарихи мекеніне қайта оралды. Бұл жоба аясында Алтын дала резерватына тағы қырықтан астам құланды көшіру жоспарланған. «Өкінішке қарай, осы өңірге көшірілген құландарға браконьерлер шабуылы толастар емес. Өткен жылдың желтоқсанында Қостанай облысындағы «Тасты» аңшылық шаруашылығынан заңсыз кесілген құланның басы табылып, ішкі істер органдары қылмыстық іс қозғады. Бұл – екінші браконьерлік факт болды. Олар аңды аяусыз атып, табиғатқа үлкен зардап тигізіп отыр», – деді ол.
Вице-министр еліміздің аң-құсын сақтауға мемлекет қана емес, жергілікті халықтың да белсенді атсалысуы керектігін айтады. «Өркениетті елдерде қоғамның белсенді азаматтық ұстанымы арқылы қоршаған орта қорғалады. Біздің қоғам да дәл осындай бағытта жұмыс атқаруы тиіс. Кең-байтақ еліміздің табиғаты ерекше көрікті. Аң-құстың, ағаштың, өсімдіктің сан алуан түрі бар. Осындай табиғи байлығымызды келер ұрпаққа жеткізу – біз үшін басты міндеттердің бірі болмақ. Бұл жауапты міндетті жұмыла қоғам болып атқара аламыз. Барлық қазақстандықтарды табиғатты қорғауға шақырамыз», – деді Ерлан Нысанбаев.
Табиғатты қорғаушы қорықшыларға да оңай болмай тұр. 2019 жылы браконьерлердің қолынан қорықшылар Ерлан Нұрғалиев пен Самат Оспанов қаза тапқан болатын.
Дегенмен ығатын браконьерлер жоқ. Жақында ғана Маңғыстауда тұқымы жойылып бара жатқан Қызыл кітапқа енген қарақұйрықты атып алды деген күдікпен екі ер адам ұсталды. Мотоциклмен аңға шыққан екеуден 16 калибрлі қос ауыз мылтық тәркіленді.
Жамбыл облысы Мойынқұм ауданы прокуратурасының бастамасымен республикалық «Охотзоопром» аңшылық инспекциясы және облыстық полиция департаменті қызметкерлерімен бірігіп, өңірдегі заңсыз аңшылықты анықтауға бағытталған іс-шараларды атқару барысында Қамқалы ауылына жақын маңда Тараз қаласының 31 және 36 жастағы тұрғындары Suzuki маркалы мотоциклімен қолға түсті. Аталған азаматтардың көлігін тексеру кезінде 2 дана өлі қарақұйрық, сондай-ақ тегіс ұңғылы мылтық тәркіленді.
Қарақұйрықтың бір басына тигізген зиянды өтеу мөлшері 400 АЕК-ті (1 010 000 теңге) құрайды. Бұған дейін бұл айыппұлды өтеуге Қызылорда облысының үш тұрғыны міндеттелген болатын. Олар тау беткейінен қарақұйрықты оптикалық дәлдігі бар «Веппер» және қос ұңғылы аңшы мылтығымен атып алған жерінен инспекторлар құрығына түскен. Сот шешімімен олардың әрқайсысына екі жыл алты айға шартты түрде бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалып, мемлекетке келтірген екі миллион төрт жүз мың теңге шамасындағы залалды мемлекет пайдасына қайтаруға шешім қабылдады. Айғақ заттар ретінде автокөлік пен қару-жарақ та тәркіленді.
Ал Солтүстік Қазақстан облысында жыл басталғалы заңсыз аңшылықтың екінші дерегі тіркелген. Мағжан Жұмабаев ауданына рейд барысында тәртіп сақшылары мен қорықшылар браконьерлердің үстінен түскен. Олар Октябрьское ауылының маңындағы жолда ВАЗ-21310 автокөлігін, оның артқы білігінен қара дақты байқаған. Форма киген адамдарды көрген жүргізушінің жылдамдықты арттыруы күдікті күшейте түскен. Тәртіп сақшылары қуып жетіп, көлікті жол шетіне ығыстырды. Аудан орталығы Булаево қаласының 28, 27 және 25 жастағы үш тұрғыны көлікте қару мен оқ-дәрі бар оқшантай, ал жүксалғыштан 2 сібір елігінің мүшеленген еті табылды.
Еске сала кетейік, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев 2019 жылдың 30 желтоқсанында «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне қылмыстық, қылмыстық-процестік заңнаманы жетілдіру және жеке адам құқықтарының қорғалуын күшейту мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңға қол қойды. Бұл құжатта заңсыз аң аулаушылардың жауапкершілігін күшейту жайы да айтылды. Олай болса, оңды-солды даланың еркесін ата беру тыйылады деген сенім бар.
Әдебиет БЕЛГІБАЙҰЛЫ