«Дүние де өзі, мал да өзі, Ғылымға көңіл бөлсеңіз» дейді Абай. Рас, инновацияға иек артқан ел ғана дамудың даңғыл жолына түспек. «Қайран Абай, сонау XIX ғасырда қой құрттап, жылқы жусатқан ауылда отырып, ақиқатты қалайша тап басып таныған?» деп тамсануға болар еді әдеттегідей. Бірақ несіне тамсанамыз, егер бүгінгі ұрпағы оның өсиетін әлі күнге дейін орындамаса?
Теледидар тетігін басып қалсаң да, әлеуметтік желіні ашып қалсаң да, қаптаған қалың әншіден аяқ алып жүре алмайсың. Бала көргенін істейді ғой, қазіргі жастар да шетінен әнші болуға ұмтылады. Ғалым, дәрігер, инженер, ғарышкер боламын дейтіндер саусақпен санарлық. Қазақстанда шоу-бизнес культі мықтап орныққанын қынжыла мойындауға мәжбүрміз. Қазіргі заманның тұлғасы – әнші мен актер. Парламент мінберіне де шоу-бизнес өкілдері жайғасып жатыр. Аңғал қазақ аузын ашып, көзін жұмып, әлеуметтік желіде солардың ақылын тыңдайды. Ұлы мәртебелі ғылым бір бұрышта жетімсіреп тұр. Оны ешкім насихаттамайды. Алайда бізде насихаттауға татитын ғылым бар ма өзі?
2019 жылы Қазақстан ғаламдық инновация индексінде 126 елдің ішінде 79-орынды иеленіпті. Бұл – 2018 жылмен салыстырғанда бес саты төмен көрсеткіш. Рейтинг жасау кезінде ондаған параметр ескеріледі. Патент алуға түсірген арыз саны, инновацияны ойлап табу мен оны өндіріске енгізуге жұмсалған қаражат сынды жайттар назарға алынады. Қазақстан үкіметтік онлайн-сервистерді дамытуға жұмсалатын қаржы бойынша 32-ші, бағдарламалар жүйесі бойынша 120-шы, білім саласына бөлінетін қаржы бойынша 105-орынды місе тұтқан. Посткеңестік кеңістікте Ресей (46-орын), Украина (47-орын), Грузия, (48-орын) Молдова (58-орын), Армения (64-орын) Беларусь (72-орын) бізді артқа тастапты. Бірінші орында Швейцария, одан кейін Швеция, АҚШ, Нидерланды мен Ұлыбритания тұр.
Әрине, барша адамзаттың бай тәжірибесін бір өзі иемденіп, өркениет жемісін жеке-дара пайдаланып, жер-жаһанның жылы-жұмсағын қанжығасына бөктерген Батыс жұртына жету қайда деп сарыуайымға салынады кейбіреулер. Бірақ рейтингтің тарихына үңілсек, инновациялар географиясы өзгере бастағанын байқаймыз. Бұрын АҚШ пен Еуропа бәйгенің алдын бермесе, кейінгі кезде бұл тізімде Қытай мен Үндістан біртіндеп жоғарылап келеді. Біріккен Араб Әмірліктері, Вьетнам, Филиппин мен Иранның да елеулі табыстарын ерекше атап өтер едік.
Бұдан шығатын қорытынды: Қазақстанның ғылыми әлеуетін көтеруге, әлемнің әйдік елдерін басып озбаса да, қуып жетуге толық мүмкіндігі бар. Сұлтанмахмұт Торайғыров осыдан 102 жыл бұрын жазған мақаласында бүй депті: «Еуропа жұртының қазақ халіндей халінен мыңдап жылдарды өткізіп барып жеткен осы күнгі біз сұқтанатын халіне қазақтың жетуіне мыңдап, жүздеп жылдар керек емес, ондап, жиырмалап, көп болса отыздап жылдар керек. Еуропа халқының көп жылда жеткен жеріне біз аз жылда жетеміз. Себебі олардың даярлап салып қойған жолымен барамыз. Олар секілді жол салуға айналып кешікпейміз. Жол салғандағы көрген бейнеттерін біз көрмейміз, адасып айналмаймыз. Неге? Олардың мыңдаған жылдар ішінде, жүздеген буынының еңбегімен салулы даяр жолдарынан жүруді ғана білеміз».
XX ғасырдың басында қазақ оқығандары бұл мәселеде Жапонияны үлгі еткен. Мешеу қалыпта соқамен жер жыртып жүрген жапондар бар-жоғы 30-40 жылдың ішінде индустрияны игеріп, 1895 жылы Қытайды, 1904 жылы Ресейді жеңгенде бүкіл дүниежүзі таңғалды. Арыстардың осы арманы жүзеге асқанда біз де қиял ғана болжайтын қиянға шығар едік. Амал қанша, тарих тегершігі басқаша айналды.
Қош. Қазір халіміз қалай? Алдымен ғылыми-зерттеу жұмыстарына ең көп ақша бөлетін бес елді атайық:
АҚШ – 543,2 млрд доллар;
Қытай – 260,5 млрд доллар;
Жапония – 156,1 млрд доллар;
Германия – 111,6 млрд доллар;
Оңтүстік Корея – 69,7 млрд доллар.
Әзірге мұндай алпауыттармен бой теңестірмей-ақ, ғаламдық инновация индексінде 9 жыл қатарынан бірінші орыннан түспеген Швейцарияға қарайықшы. Жері кішкентай, жан саны аз, қазба байлықтан жұрдай мемлекет машина жасау, электротехника, металл өңдеу салаларында орасан технологиялық жетістіктерге қол жеткізген. Соның арқасында АҚШ пен ЕО-ның маңызды сауда серіктесіне, әлемдік қаржы орталығына айналған.
Швейцария кереметінің құпиясы жоқ. Олар ғылым мен бизнестің әріптестігін бірінші кезекке қойды. Инновация жаңалықтарын дереу өндіріске енгізуді үйреншікті үрдіс қылды.
Ал бізде кем-кетіктер молынан кездеседі. Ғылымға бөлінетін ақшаның өзі мардымсыз. Мәселен, Еуропа елдерінде ғылымды қаржыландыру көлемі ІЖӨ-нің 3 пайызынан 4,5 пайызына дейінгі аралықта құбылса, Ресейде 1,2 пайыздан асады. Қазақстанда бұл көрсеткіш 1 пайыздың ар жақ, бер жағында.
Белгілі ғалым Мұрат Жұрыновтың пайымдауынша, біздегі кәсіпорындардың көбі шетелдік инвесторлардың қолында, ал олар қазақстандық ғалымдардың жетістігін енгізуге мүдделі емес. Себебі трансұлттық компаниялардың өз елінде жекеменшік зерттеу институттары бар.
Әлбетте, біреуге ренжитін жөніміз жоқ. Өзіміз істемеген нәрсені ешкім бізге жасап бермейді. Керісінше, кім болса да өзіне мәлім жаңалықтан өзгелерді шетқақпай ұстауға тырысады. Сондықтан Абаймен бастаған сөзімізді Абаймен аяқтайық:
«Өзіңе сен, өзіңді алып шығар,
Ақылың мен еңбегің екі жақтап».
Әйтпесе, «үшінші әлем» қатарында осы қалғанымыз қалған.
Еркебұлан НҰРЕКЕШ