Қазақстан КСРО құрамынан ең соңғы болып «шықты». Тәуелсіздігін де кеш жариялады. Алайда 1991 жылдың 16 желтоқсанында тәуелсіздігін жариялау арқылы Қазақстан ел аумағының тұтастығына, мемлекеттің тыныштығына, интеграциялық процестердің жүйелі жүргізілуіне негіз болған ұтымды шешім қабылдаған болатын.
Тәуелсіздік: тарихи ауан
2020 жылғы 21 маусымда «Россия-1» телеарнасы жариялаған «Россия. Кремль. Путин» бағдарламасында Ресей президенті В.Путин КСРО-дан шығып жатқан республикаларға орыс халқы сыйлық жасағаны туралы түсініксіз, тосын мәлімдеме жасады. Көршінің көшбасшысы нақты бір елдің атын атамағанымен, ресейлік ұлтшылдар мұны Қазақстанға телуге талпынды. Сонда бұған қарсы мемлекетіміз ақылды адам тоқтар аталы сөз, қуатты дәйек айтты: Қазақстан одақтан оны тіпті Ресейдің өзі тәрк етіп кеткен соң ғана шықты! Мұндай жағдайда Қазақстанға қатысты ешқандай территориялық талап болуы мүмкін емес! Қазақ елі өз тәуелсіздігін ерте рәсімдей алатын еді. Алайда азаттығын еш дайындықсыз, асығыс жария етіп, оның арты қантөгіс пен жербөліске, сепаратизмге соқтырған экс-одақтық республикалардың қайғылы тәжірибелері мұның дұрыс емесін байқатты. Оның үстіне, асыққан кімнің ісі екенін ата-бабамыз өсиет етіп айтып кеткен. Мысалы, «егемендік шеруі» нәтижесінде тәуелсіздікке қол жеткізген Молдовадан 1990 жылы орыстілділері басым, Ресеймен одақтасуды жақтайтын, әлем мойындамаған «Преднестровье Молдавия республикасы» (Нистрения) бөлініп шықты. Грузиядан Абхазия мен Оңтүстік Осетияның іргесін аулақ салу ниеті де сол тұста күшейді. Әзербайжан мен Армения Таулы Қарабақ үшін қан төкті. Орталық Азиямыздағы Тәжікстанда этносаралық қарулы қақтығыс ақыры 150 мыңдай адамның өмірін жалмаған азаматтық соғысқа ұласты. КСРО кезінде жасанды түрде «ұлттар лабораториясына» айналдырылған Қазақстан өзара қайшы қаншама мүдденің арпалыс алаңына айналып кеткен еді. Еліміздегі диаспоралар мемлекеттік мейрам күндері көшеде «тарихи отанының», яғни шет мемлекеттердің туын желбіретіп жүрді. «Штрихи к портрету» деректі фильмінің екінші бөлімінде Қазақстанның Тұңғыш Президенті Нұрсұлтан Назарбаев елімізде сол кезде қалыптасқан тарихи ахуалдан сыр шертті. Елбасы еске алғандай, бұл өте күрделі кезең еді. Елді бейберекетсіздік жайлады. Осы тұйық пен тығырықтан шығарар жол табу күрделі іс болатын. – Мен сол кездегі үзеңгілестеріммен бірге елдікті сақтауға бар күшімді салдым. Құдайға шүкір, ол қолдан келді. Әйтпесе, бізде елді бөлшектеп алғысы келгендер болды. Қай жерде қандай этнос шоғырланып тұрса, солар: «Келіңіздер, осы мекенде өз алдымызға отау тігейік!» деп шықты. Бұл өте қауіпті құбылыс-тын. Оралда, Шығыс Қазақстанда казактар басым болғаны мәлім. Ресейден соларға келіп: «Территориямен бірге бізге өтіңіздер!» деп үгіттеген арандатушылар кездесті. Мысалы, Өскеменде бір топ адам облыс әкімдігін басып алып, Шығыс Қазақстан орнында «Алтай Республикасын» жариялауға шешім қабылдапты. Уақытында білдік. Ол адамдар ұсталып, сотталды. Біз ондай соғыс болуына жол бере алмайтын едік. Бірақ елдің, жердің тұтастығын Қарулы Күштер көмегімен қорғауға тура келетін еді. Әскерді тартпай-ақ ол қатерді жоя алдық, – деді Н.Назарбаев. Осындай тарихи ауанда Қазақстанға өз тәуелсіздігін жариялауға тура келді.Ұлттық мүдде үшін күрес
Жағымды жайт сол, Кеңес Одағы ыдырады, демек жоқ одақтан Қазақстанның азаттық алуына ешбір күш те қарсылық білдіре алмайтын. Әйткенмен, олар қазақтың тілін, ұлттық дәстүрі мен мәдениетін дамытпауға күш салды: «бұл өзге этностарды кемсітеді» деп көлгірсіді. Мысалы, сол кезде «Демократический Казахстан» деп аталатын қозғалыс егемендікті рәсімдейтін «баламалы» құжат ұсынды және оны Жоғарғы кеңес депутаттарының үлкен тобы қолдап шықты. Бұл құжатсымақ қабылданғанда, Қазақстанның тәуелсіздігі мен ұлттық ұстынына қатты нұқсан келетін еді. Қозғалыс идеяларын жақтаушы депутаттар құжаттың ресми жобасындағы «қазақ ұлтының мәдениетiн, дәстүр-салтын, тiлiн қайта түлетiп, дамыту, ұлттық қадiр-қасиетiн нығайту – мемлекеттiң аса маңызды міндеттерінің бiрi» деп келетін бапқа шүйлікті, оны қабылдатпауға тырысты. Негізгі жобадағы «қазақ ұлты біріктірген», «қазақ ұлты өзiн-өзi билеу хұқын растайды», тіпті «Қазақстан республика шегiнен тыс жерлерде тұратын қазақтардың ұлттық-мәдени, рухани және тiлдiк қажеттерін қанағаттандыруға қамқорлық жасайды» деген сөздер олардың жанына шаншудай қадалды, тарихи құжаттан қазаққа қатысты бірде-бір сөзді көргісі келмей, кірпідей жиырылды. Бұл туралы 1990-1995 жылдары Қазақ КСР Жоғарғы кеңесінің халық депутаты болған, «Егемендік туралы декларацияны» әзірлеген заңгер ғалым, академик, марқұм Салық Зиманов өз естеліктерінде еске түсірді. Абырой болғанда, Елбасының абырой-беделі, ұлт үшін жаны күйген қалаулылардың күш салуы арқасында Жоғарғы кеңес 1991 жылғы 16 желтоқсанда «Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы» конституциялық заңының ресми нұсқасын қабылдады.Елбасы заңға тікелей эфирде қол қойды
Экономист, саясаткер, 1991–1993 жылдары Жоғарғы кеңестің төрағасы болған марқұм Серікболсын Әбділдин өз естелігінде Қазақстанның Тәуелсіздігі туралы конституциялық заңның жобасын талқылау қызылкеңірдек пікірталасқа тұздық болғанын еске алды. Тіпті, көптеген депутат ірі этностарға айрықша мәртебе беруді талап етіпті. Кейбір азамат Тәуелсіздік күнінің азаттық үшін күрестің биік бір белесі – 1986 жылғы желтоқсан оқиғасымен тұспа-тұс келуінен символдық мән іздейді. Дегенмен дәл осы күні қабылдансын деген нұсқау болмаған. «Кесте бойынша Жоғарғы кеңестің барлық 360 депутаты жылына екі рет бірлескен отырысқа жиналатын. Сол жылы ел Президентін жалпыхалықтық сайлаумен байланысты көптеген іс-шара өткізілді. Сондықтан біз Жоғарғы кеңестің кезекті шақырылымын Тұңғыш Президент Нұрсұлтан Назарбаевтың өз лауазымына кірісуімен орайластыруға шешім қабылдадық. Тұңғыш Президенттің ұлықтау салтанаты 1991 жылғы 10 желтоқсанда өткені белгілі. Инаугурацияға бірнеше сағат қалғанда Жоғарғы кеңес мемлекеттің атауын ҚазақКСР-інен Қазақстан Республикасы деп өзгертті», – деп жазыпты саясаткер. Нәтижесінде, Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан Республикасының Президенті ретінде ант қабылдады. Ертесіне Жоғарғы кеңестің төрағасы Серікболсын Әбділдаұлы депутаттар отырысының күн тәртібіне «Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы» конституциялық заңының жобасын енгізеді. Алайда депутаттар оны бірден қабылдамай, талқылау ұзаған. Сондықтан Жоғарғы кеңес 14-16 желтоқсан күндері осы заңның жекелеген нормаларына бөлек-бөлек дауыс беріп, қабылдайды. Осылайша, тарихи заң 16 желтоқсан күні әрең дегенде толық құпталған. Депутаттар, әсіресе құжаттың бірнеше бабы үшін жақ-жақ болып айтысты. Ескі империялық идеологияны жақтаушы депутаттар орыс тіліне де мемлекеттік мәртебе беруді, жекелеген этностардың мәртебесін бекітуді талап етеді. Заң шығарушылар тіпті «Қазақстан азаматы» деген ұғым үшін тартысқан. «Отырыс 1991 жылғы 6 желтоқсан күні, таңғы 10-да басталды. Жоғарғы кеңес заңды талқылауды аяқтап қалған. Жоғарғы кеңестің залында ел Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі отырды. Кеш қарайған шақта мен мінберге шығып, депутаттардың маңызды конституциялық заңды қабылдағанын жарияладым. Жоғарғы кеңес төрағасы ретінде заңды күшіне енгізу туралы парламенттік қаулыға қол қойдым. Бұл тарихи құжатты Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев қол қойып, оны күшіне енгізді», – дейді өз естелігінде С.Әбділдин. Бұл жаңалық тікелей эфир арқылы елге таратылды. Қуаныштан қанаттанған қазақстандықтар тарихи оқиғаға куә болғанын сезінді. Белгілі ғалым, заң ғылымдарының докторы, профессор Қабдулсамих Айтхожиннің байламынша, еліміз өз тәуелсіздігін дер кезінде жариялады. «Қазақстанның мемлекеттiк тәуелсiздiгi туралы» конституциялық заңының және 1995 жылғы 30 тамызда республикалық референдумда жаңа Ата Заңның қабылдануымен бірге Қазақстанның азаттығын конституциялық рәсімдеу ісі түпкілікті аяқталды. Содан бергі жылдарда Қазақстанның мемлекеттілігін жан-жақты нығайту шаралары қабылданып келеді. Еліміз демократиялық заманауи республика атрибуттарына қол жеткізді. Қазақстанды тәуелсіз мемлекет әрі әлемдік қауымдастықтың бөлінбес бөлшегі, толыққанды мүшесі ретінде барлық мемлекет мойындады. Әйтпесе, тарихта тәуелсіздігін ала сала құрып кеткен мемлекеттер болған», – деді ғалым. Қазақ халқының жаңа мемлекеттілігінің іргетасын қалаған тарихи заң Қазақстанның гүлденуіне, ұлттық өрлеуіне қызмет ететін ұлттық құндылыққа айналды. Әрине арада өткен 30 жыл 1991 жылдың қарбалас сәттерін жас ұрпақтың сезінуіне мүмкіндік бермесі анық. Сол сәттерді қайталаудың да қажеті жоқ. Ел тарихына бір-ақ рет жазылған Тәуелсіздікті жариялау сәті қазір естеліктерге айналған. Бірақ егемен елдің болашағын айқындаған, бүгінгі жетістіктердің қайнары болған кез еді. Сондықтан жалпы алғанда 1991 жылғы оқиғалар Қазақстан тарихында алтын әріптермен жазылары сөзсіз. Ал Тәуелсіздікті жариялағаннан кейінгі оқиғалар тізбегі бөлек тақырып.Айхан ШӘРІП