Біз өзі ән туралы көп айтсақ та, тағдырлы әндер жайлы тым аз жазыппыз. Тым аз әңгімелеппіз. Мына мақала да сол олқылықтың орнын толтыра алмасы анық. Дегенмен сәл де болса талпыныстың бар екенін аңғартады.
ЗОМБИ
Ирландия мен Ұлыбритания арасындағы қақтығыстың тарихы тереңге кеткен. Ағылшындар көршісін жаулап алып, көрсетпеген қорлығы жоқ. Ұлыбритания отарына айналған соң, Ирландия 1949 жылы екіге жарылады: қазір Ирландия – тәуелсіз мемлекет болса, Солтүстік Ирландия – Ұлыбритания корольдігінің әкімшілік-саяси бөлшегі ғана. Міне, сол Солтүстік Ирландия XX ғасыр соңында отарлық қамыттан босап шығуға тырысып, қайта-қайта бас көтереді. Бас көтерудің басы-қасында әйгілі Ирландия Республикалық Армиясы (ИРА) деген атауға ие террорлық топ жүрген. 1993 жылы олар Британияның Уоррингтон қаласында екі бірдей жарылыс жасайды. Бірінші жарылыс ешкімге залалын тигізбесе, екіншісі – екі бірдей жас баланың өмірін қиып түседі.
Бұл жағдай шығармашылық тұлғаларға да елеулі әсер етеді. 1994 жылы ирландиялық The Cranberries рок-тобы «Зомби» деген әнді жарыққа шығарады. Ән шыға салысымен халық арасында кең тарап, рок-топтың танымалдығы арта түседі. Көп ұзамай өзге еуропалық елдердің музыкалық ән шерулерінің көшін бастаған. Әнде «It’s the same old theme since 1916» деген сөз бар. Сол арқылы Ирландияның тәуелсіздік үшін күресі 1916 жылдан бері басталғанын жеткізеді. Ән авторы, топ мүшесі Долорес О’Риорданның айтуынша, зомби әннің астарлы бейнесі ретінде таңдап алынған. Сол арқылы тек ИРА-ны ғана емес, барша терроршыларды, қолын қанға былғайтын қаскөйлерді зомбиге теңейді.
ЖЕЛТОҚСАН ЫЗҒАРЫ
Әнде әділдік іздеп аһ ұрған қарапайым адамның қапияда қаза табуы, артында зар еңіреп отбасы мен ет жақындары қалғаны, терроршылардың әділдікті өзгелердің қанын суша шашып іздеуі, осылайша олардың тірі өлікке айналғаны, жүрегінен мейірім мен ізгіліктің жоғалуы, тек қасаң қатыгездіктің салтанат құруы – Долорестің көңіл түкпірінен қайнап шығып, осы сөздерді жеткізе алмай жүрегі шемен боп қатқан көптің көкейіндегі ой мен запыранды тамыршыдай дөп басады.
SCORPIONS
Саяси мән-мағынаға ие әйгілі «Wind of Change» әні де «Зомбимен» қатарлас. Анығында, екі-үш жасқа үлкен. Бұл әнді Scorpions тобының әншісі Клаус Майн жазып шыққан. Жанры – рок-баллада. Автор 1989 жылы КСРО-ға гастрольдік сапармен келіп, елдегі жағдайды көзімен көргеннен кейін осы әнді жазған. «Зомбиге» қарағанда бұл әнде агрессия емес, керісінше позитив көңіл-күй басымырақ. Сол жылдары мызғымастай көрінген Берлин қабырғасы құлады. Көп ұзамай Кеңес Одағының да ту-талақайы шықты. Содан болар, бұл ән қайта құруды, өзгерісті жырлаған шығарма ретінде жатталды. Клаус Майнның өзі 2017 жылы берген сұхбатында: «Лужникидегі» концерттен соң Мәскеуді аралап жүріп, осы әнді шығардым», – дейді. Әндегі «Біздің әкелеріміз Ресейге танкімен келген. Ал біз сіздерді гитарамен күтеміз» деуінде де үлкен сыр жатыр. «Сіздің балалайкаңыз менің гитарам айтқысы келген ойды жалғасын» деуі де біздің алдыңғы ойымызды құптай түседі.
ВИКТОР ЦОЙ
Тізе беріп тақырыптың түбіне жетеміз деудің өзі бекершілік. Десе де, айтпай кетпеуге болмайтын тағы бір ән болса, ол – «Перемен». Әнді Виктор Цой алғаш рет 1986 жылы шырқады. Ән халық арасында кең тарап, жұртшылық оны елдегі саяси ахуалға орай шығарылған туынды деп қабылдады. Бірақ автордың өзі заманында бұл пікірмен келіспеген. «Біз өзгерісті күтеміз» әнін қарсылық жыры деп айта алмаймын» депті Цой сол кезеңде берген сұхбатында. Десе де, «Перемен» әлі күнге елдің аузында жүр. Ресейдің кейбір митингілерінде орындалды. Жұрт оны саяси қатынасқа қарата айтылған жыр деп қабылдайды. Елдің санасынан ол ақиқатты алып тастау да оңай емес. Әрі алып тастауға ешкім құлықты да емес.
Әңгімеміздің басында «Зомби» мен «Wind of Change» туралы айтып едік қой. Мұндай мазмұндағы әндер қазақта да бар. Тіпті, себеп болған оқиғасы жағынан әлдеқайда биіктей түсер еді. Әбиірбек Тінәлиев жазған «Желтоқсан желін» тап қазір тыңдасаңыз, сізді 86-ның қаһарлы қысына ертіп әкетіп, көңіл әлеміңізді әлем-жәлем етеді. Жанарыңызға жас үйіріп, ұлтқа махаббатыңды әйгілеп тастайды. Сол жылғы желтоқсанның көп адамды тоңдырғаны рас, бірақ мына әннің тәні мұздап, жаны жадау тартқан көп адамды жылытқаны да шындық еді. Ән әсте адам баласының жанын жылыту үшін тумай ма?.. «Ән қанды қырғын болған үш күннің екінші күнінде жазылды. Ол кезде мен Жамбылда тұратын едім», – дейді автор ән туралы сұхбатында: «Сөзін Әбдірахман Асылбеков ағамыз жазды. Сосын Алматыға келіп, Қазақ радиосының студиясында таспаға түсірдік. Бірақ ә дегеннен әуе толқынынан берілмеді. Кейін «Азаттық» радиосы арқылы алғаш рет ел құлағына жетті. Қазір бұл ән эфирден жиі берілмейді». Онысы жалған емес. Әлдебір деректі фильм кезінде болмаса, желтоқсан келген сайын теледидардан осынау сазды естімейміз. Есесіне, халық оны жатқа айтады. Бұл әнге жүрек түкпірінен әлдеқашан орын беріп қойған.
Шумағы былай тұрсын, әр жолына зар тұнған тағы бір туынды – «Қара бауыр қасқалдақ».
«... Қара бауыр қасқалдақ, қайда ұштың пыр-пырлап?Сазың қалды сәбидің, еңбегіндей былқылдап. Қара бауыр қасқалдақ, кері қайт,Сиреп қалған тоғайға «қамықпа» деп көңіл айт.Ұя қалса иесіз,Айдын үшін сол қайғы, Қаңғып келген шүрегей, Елге пана болмайды» деген әйгілі ән.
Біздің тым сезімтал жұрт екеніміздің айғағы ма, әлде сөзіне онша-мұнша мән бермедік пе, біраз жыл бұрын ел осы әнге жердің шаңын шығарып тұрып билейтін. Әннің ырғақты болуына қарап, тойдың әні деп ойлап қалдық-ау шамасы. Есенғали Раушановтың сөзіне жазылған Ілесбек Амановтың әні желтоқсан оқиғасынан кейін тұп-тура бір жылдан соң дүниеге келді.
Бұл орайда Мархаба Сәбидің «Жүйе» деген әні еске түседі. Сөзі – Сәкен Мұсағалиевтікі. Еш астарсыз, бұқпасыз шырқалған. Ән қайырмасы былай айтылады:
– Өзгеру керек, өзгерту керекАшылып аспан сейілсін түнекҚорықпау керек, қаймықпау керекӨмір біреу – ақ, шарықтау керек!
Ән YouTube-те 2019 жылдың 5 маусымында жарияланғалы бері 112 мыңнан астам рет көрілген. 5,4 мың лайк, 61 дизлайк басылып, 800-ге жуық пікір жазылыпты. Пікір жазушылардың түгелге дерлігі Мархабаның батылдығына, заман бейнесіне дер сәтінде үн қосқанына ризашылық танытқан. Әншінің өзі Arasha.kz сайтына берген сұхбатында: «Бұл әнде мен үшін ең басты мәселе өз көзқарасымды өнер арқылы білдіру болды. Жастар тарапынан ояну туралы серпіліс болып жатқанда бейжай қала алмадым. Халықтың реакциясы қалай болса да, өзімнің ғана көзқарасымды білдірдім. Қалғаны маған беймәлім», – дейді. Ән әлеуметтік желілерде де кеңінен тарап, оны көптеген адам бөліскен.
Жалпы, бізде саяси көңіл күйді бере алатын ән көп. Осыдан тура бес жыл бұрын Стамбұл шаһарына жол түсті. Түс әлетінде ашық тұрған қонақүй терезесінен таныс әуен естілді. Елеңдеп басымызды шығардық. Төменде тұрған жүк көлігінің кабинасынан өзіміздің «Көкжөтел» әні айғайлап тұр. Біз оны Ғалымжан Жолдасбайдың орындауында естіген едік. Ал мына ән «түрікше жөтеледі» екен. Сол кезде өз әнімізді бөтен жұрттың тілінде естіп, өзімізше мәртебеміз өсіп еді. Әттең, тіл білмейміз. Әйтпесе, әлгі әннің мазмұнына да қанық болушы едік деп ойлағанбыз. Кейін интернетті ақтарсақ, «Көкжөтелді» елдегі Ұлтшыл қозғалыс партиясы өз гимні ретінде пайдаланыпты. Біздің де Ататүрік еліне барған сәтіміз – 2015 жылдың сәуірі еді. Ал сол уақытта Түркияда парламент сайлауына дайындық қызып жатқан. Бұл сәйкестікті, әлбетте кейін аңғардық. Қазақстанда да саяси жүйе сәт санап қызып келе жатыр ғой. Бәлкім, бірнеше жылдан соң бізде де партиялар саяси әндер шығара бастайтын шығар, кім біледі?
Ән де – көркем туынды. Тура прозалық, поэзиялық шығарма секілді. Дәп бір кино һәм спектакль сияқты. Ал ары қарай бізде саяси әндер пайда болуы мүмкін бе? Ол үшін үлкен бір оқиға болуы қажет пе? Тәрізі, ондай жағдаяттың болуы біз үшін керек пе? Қажет болса, біздің эстрада өнерпаздары кесек шығарма жаза ала ма? Қабілеті жете ме? Instagram-да лоторея ойнатудан алдына жан салмайтын әншілерден ондай сапалы өнер өнімін күту орынды ма? Сауал көп. Жауапты уақыт берер...
Абай АЙМАҒАМБЕТ
