Қазақстан жаһандық дамудың көшінен қалмау үшін цифрландыру саласына айрықша назар аударып келеді. Алайда елімізде әлі интернет дұрыс жетпеген елді мекендер бар. Маман даярлауда да мәселе жоқ емес. Статистика бар, білікті кадр тапшы. Демек, саланың дамуына қатысты мәселелер өзекті болып қала беретін түрі бар. Сонда не істеу керек? Саладағы жетістіктер мен олқылықтар қандай? Біз осы мазмұндағы сауалдарды Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрі Бағдат Мусинге қойдық.
– Бағдат Батырбекұлы, ең алдымен «цифрлық даму» ұғымының мәнін ашып алайық. Бұл не өзі? Цифрлық даму деген тек ІТ саласы ма, әлде мағынасы әлдеқайда кең бе? – Интернет, коммуникация, онлайн, электронды пошта сынды сөздер қазір санамызға сіңіп кетті. Осыдан 10-15 жыл бұрын бір телефоннан екінші телефонға әуен көшіру, суретке түсіру қиындық тудыратын. 5 жыл бұрын біздің халық цифрлық қызметтерді пайдаланудан қорқатын әрі қиын дейтін. Қазір көптеген қызмет онлайнға көшкелі өзіміз үшін тиімді әрі жеңіл көрінеді. Тіпті, тамақ, үйге қажетті техника, киімге дейін тапсырыс беріп, онлайн төлем жасай саласыз. Бұл – әлемдік тенденция. Біздің одан артта қалуымызға болмайды. Көшедегі жай ғана жарнаманың өзін 3 D немесе цифрлы етіп жасасаңыз тартымды көрінеді. Бұрынғыдай қағаз жарнамалардың дәуірі осылай артта қалатын сияқты. Цифрлық дамудың аясы кең. Оны бір ғана ІТ-мен шектей алмаймыз. Қазіргі әлемде жүріп жатқан цифрлық трансформа-ция – бұл жаңа өнімдер мен қызметтерді технология шеңберінде құру, сол бір өзгерістерді талап етіп отырған барлық аспектіге енгізу. Өзіңіз білетіндей, жаңа технологияларды барынша тиімді пайдалану және оларды тұтынушының әр саласына жедел енгізу үшін кәсіпорындар бұрынғы қалыптасқан жүйеден бас тартып, процестер мен жұмыс модельдерін толығымен өзгерту керек. Сандық түрлендіру арқылы кәсіпорындағы деректер орталығын толық басқара аламыз. Тағы бір тұсы, біз айтып отырған процесс ескірген технологияларды біртіндеп жоя бастайды. Көне техниканы игеру бизнеске қымбатқа түсуі мүмкін. Ең бастысы, цифрлық трансформация арқылы өзімізге қажетті процестерді жеңілдетеміз. Міне, цифрландыру дегеніміз – бір ғана саланы немесе бір бағытты дамыту емес, оны ең алдымен экономиканың, өнеркәсіптің және қоғамның дамуына түбегейлі өзгеріс әкелетіні үшін қабылдаймыз. Сондықтан барлық мемлекеттік органдар мен ведомствоға қарасты мекемелерге ортақ мониторинг жүйесін құру маңызды болып отыр. Былай айтқанда, цифрлық даму озық, заманауи жүйелердің қозғаушы күші болуы тиіс. Шынын айту керек, әзірге бұл мақсатқа толық қол жеткізбедік. – Сіз бір сұхбатыңызда елімізде жылына 20 мың ІТ маман оқу бітіретінін, бірақ оның тек статистика екенін айттыңыз. Сонда білім беру жүйесі ІТ саласының дамуына ілесе алмай жатыр ма? – Жыл сайын IT саласына 20 мың маман қосылады десек, оның басым бөлігі – Алматыда. Елдегі ірі IT компаниялардың да көшін осы қала бастап тұр. Сондықтан кәсіпке епті, бизнеске бейімі бар дегендер осы қалада жүр. Олар өздерін сапалы project-менеджерміз деп атайды. Алматы IT мамандары шоғырланған нағыз драйвер орта десек болады. Енді Сіздің сұрағыңызға тікелей көшсем. Рас, бүгінде Қазақстан IT өнімдерін экспорттауда басқа елдерден артта қалуда. Себебі адами капиталдың жетіспеушілігі бәрібір байқалады. Жыл сайын Қазақстанда 20 000 IT маман оқу орнында білімін аяқтайды, бірақ бұл тек статистика дегенді Алматыда өткен «Digital Almaty 2021 – цифрлық қайта жаңғыру: жаңа жағдайға серпіліс» форумында айтқан болатынмын. Сол 20 мың түлек қайда? Неге өздерін көрсетпейді? Оларға сұраныстың аздығынан басқа салаға кетуге мәжбүр. Сондықтан IT нарығын дамыту үшін грант бағдарламалары мен IT мектептерді қайта құрып жатырмыз. Сонымен қатар өңірлерде IT мектептер ашуды жоспарлап отырмыз. Әрине, алдымызға мақсат қоймасақ, соған ұмтылмасақ, жұмыстың өнбейтіні анық. Қазіргі қоғамның жылдам дамуы, әсіресе интернет ресурстарына деген сұраныстың артуына сай еліміз бойынша IT саласында ең мықты маманды тәрбиелеп шығару үшін Astana IT University жұмыс істеп жатыр. Көптеген ЖОО-ларда IT факультеттер ашылған. Тағы бір айта кетерлігі, Astana Hub-қа қатысушы стартаптардан мемлекет салықты мүлдем алып тастады. Енді олар өздері ұсынған өнімді дамыту мақсатында екінші деңгейлі банктерден жылдық мөлшері 6 пайыз көлемінде несие алуына болады. – Цифрлық даму дегенді естігенде ауылдық жерлердегі интернет жылдамдығы еске түседі. Ауылдарға жылдам интернет жеткізу үшін не істемексіздер? – Қазір Қазақстан бойынша 6 500-дей ауыл бар десек, соның 5 332-іне интернет жетті. Дегенмен сол 5 мыңнан аса ауылдың ішінде 510 елді мекенде интернет жылдамдығы әлдеқайда жақсы. Барлығында бірдей 4G бар дей алмаймыз, десе де байланыссыз емес. Енді шалғайда жатқан 1 200-ге жуық ауыл, өкінішке қарай интернеттің игілігін көре алмай отыр. Бұл – жол бойындағы ауылдар емес, тауға жақын, шет аймақтарда орналасқан әрі халық саны аз елді мекендер. Бұл ауылдарды да интернетке қосу жоспарда тұр. Осы сауалдың төңірегінде жауапты ведомство тарапынан атқарылған жұмыстарға тоқтала кетейін. 2018 жылы ол кезде пандемия түгілі оның атын естімеген кез. Сол уақытта Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев оптикалық талшықты кабельмен қамтамасыз ету туралы тапсырма берген еді. Неге пандемия? Өйткені дәл осы індет кезінде қызмет көрсету саласы бірден автоматты түрде онлайнға көшті. Халық бұған үйренді. Сол уақытта басталған жұмыстың нәтижесінде 1 250-ге жуық елді мекен жылдамдығы жоғары интернетпен қамтылды. Одан бөлек, 250+ тұрғыны бар 928 ауылға мобильді байланыс жеткен. Ал интернеттің ғажабын сезінбей отырған ауылдағы проблеманың түбі – бұл енді базалық интернеттің оптикаға жалғанбауынан болып отырған мәселе. Мұндай сапасыз интернет цифрлық экономикаға жатпайды. «Мұны қалай шешеміз?» дегенге келсек. Енді жағымды жаңалықты айтайық, биыл 2G байланысымен отырған 286 ауылдың интернеті 3G мен 4G-ге көшеді. Бұл дегеніңіз – ауылдағы ағайын үшін үлкен қуаныш. Біздің де басты бағытымыз – ауылдарды интернетпен қамту. Министрлік тарапынан атқарылған жұмыстың бірі интернетпен қамтамасыз етіп отырған байланыс операторларының салықтық жүктемесін 90 пайызға дейін азайттық. Аталған байланыс операторлары енді бюджетке төлеп келген салығын байланысты жақсартуға жұмсайды. Жақында Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың қабылдауында болғанымда осы жайттарды тілге тиек еттім. Тағы бір тоқталар тұсы бұған дейін 3G мен 4G-ге қатысты сапа мәселесі айтылмай келген. Енді 3G мен 4G 1/МБ сек, сәйкесінше 5/МБ сек болып бекітілді. Осындай жылдамдық берілмесе операторға шағымдануға болады. Қалай шағымданасыз? Ол үшін біздің ведомство BAILANYS.BAR дейтін сервисті іске қосты. Бұл не? Кез келген тұтынушы өзінің интернетін тексеріп, жылдамдығына көңілі толмаса сол мезетте-ақ операторға шағымдана алады. Телефоныңыздан тексеріп бірден ресми шағым түсіре аласыз. Интернет сапасына қатысты бұдан былай жаңадан салынатын үй, автожол, бизнес орталықтарға оптика-талшықты интернет тартылмай, ол нысан қабылданбайды. Өйткені жаңадан салынған нысандарда интернет жағы әлсіз, сапасы сын көтермейтіні бізге көп айтылып келді. Биыл операторлар шамамен 750 базалық станса салады, оған қоса тағы 550 стансаны жаңартады. Ауқымды жұмыстар байланыс сапасын арттыруға бағытталған. Байланыс сапасы бойынша жаңа талаптар пысықталды. Өзіңіз де хабардар шығарсыз, жақында Түркістан облысына жұмыс сапарымен бардым. Кентау, Түркістан, Шымкент қалаларында болдым. Жергілікті халықпен кездесіп, базалық антенна орнатылған ауылдарға арнайы бардым. Одан бөлек, бірнеше зауыт пен фабрикалардағы цифрлық даму бағытының жай-күйімен таныстым. Міне, министрлік тарапынан осындай жұмыстар жүріп жатыр. – Беларусь немесе Украин ІТ-шілері жайлы жиі естиміз. Қазақстанды әлемге танытатын ІТ жобалар жасауға мүмкіндігіміз бар ма? Мейлі бағдарлама, мейлі ойындар болса да... – Иә, келісемін. Украина дәл осы салада жемісті еңбек етіп келеді. Біз де құр алақан емеспіз. Елдегі IT саланы дамыту мақсатында 2025 жылға қарай 500 млрд теңге инвестиция дәл осы салаға тартылмақ. Бір кездері Елбасының идеясымен құрылған Astana Hub-тың мақсаты – сол ойлаған нәрсеңді түбіне жеткізу. Қазірдің өзінде хабтың жұмысына Қарағанды облысы қаржылай қолдау көрсетіп, өңірде жұмыс басталып кетті. Нұр-Сұлтан, Алматы, Шымкент сынды ірі қалаларда ғана емес, хаб жұмысы аймақтарда дами түспек. Бүгінде технопарктегі стартап жобаның табысы 20 млрд теңгеге жетті. Бір мысал айтайын, Clockster деген жоба шықты. Өзіміздің жігіттер жасаған. Бұл қызметшінің жұмыстағы уақытын есептейді. Тіпті, адамды мониторға қарағанда бетіңізді сканерлеп, сол сәтте дене қызуыңызды өлшеп, бетперде таққаныңызға дейін айтып береді. Жұмысқа кірген, кешіккен уақытыңызды да есептейді. Сол жоба тіркелген сәтте 1 млн доллар инвестиция әкелді. Қазір Азия нарығына шықты. Бізде мұндай жоба көп. Біз осындай сапалы стартаптарға 1,5 млрд теңге бөлуді қарастырып жатырмыз. Бұл табысты стартаптарға бөлінеді. Келер жылдан бастап осы қаражатты сәтті жобаларға бөле бастаймыз. Әр жоба шамамен 10 млн теңгедей сыйақы алады. Міне, біз сонда ғана цифрлық даму бағытында инвестиция көлемін арттырып, алдағы 5 жылда 100 мың сапалы маман даярлай аламыз. – Еліміз халықаралық рейтингте интернет тарифі ең арзан елдердің қатарына кірді. 6-орын. Бірақ жылдамдық жағынан 105-орында. Бұл жағдай баға саясатына болашақта әсер етуі мүмкін бе? Операторлар жылдамдық қосқанына сәйкес тариф те өзгеруі мүмкін ғой. – Бұған қатысты біздің жобамыз бар. Ол үш нәрседен тұрады. Сапа, сосын жылдамдық және соған жұмсайтын ақша. Бұл жерде сізге таңдау беріледі. Сапалы интернет керек десеңіз, әрине құны жоғары. Арзанын іздесеңіз, жылдамдығы азаяды. Бұл ретте біз операторларға талап қойып отырмыз, олар тұтынушыға арзан деп сапасыз интернет бермеуі керек. Бұл біріншіден, тұтынушының құқығын бұзғаны. Ал бағаны көтеруге келсек, Үкімет мұны өз бақылауында ұстайды. Өздеріңіз білетіндей, фарминдустрия саласында бағаны заңсыз көтергендерге қатысты тексеріс болды. Дәл сол секілді біз де өз тарапымыздан құзырлы орган ретінде мұны бақылауда ұстаймыз. Сондықтан елдегі миллиондаған тұтынушының құқығы қорғалады. Біз сапаға жұмыс істегендіктен, бағаның өсуін Үкіметтегі бақылау механизмдеріне тапсырамыз. – Өзіңіз басқарып отырған министрлікке қарасты аэроғарыш саласының қазіргі жай-күйі қандай? – Аэроғарыш саласына келер болсам, бүгінде Жерді қашықтан зондтау мақсатында үш бірдей жерсерік жұмыс істеп тұр. KazSat байланысын ұстап тұрған тағы екі жерсерігіміз бар. ЖҚЗ біз үшін тиімді тұсы көп. Бір ғана мысал, соның көмегімен 1 млн гектар жердің ешқандай мақсатта пайдаланылмай жатқанын білдік. Міне, ғарыштан түсірілген фотобейненің арқасында заңсыз қоқыс тасталған 10 мыңға жуық жер анықталған. Біздің министрлік бір ғана цифрлық даму емес, осындай бірнеше бағытты қатар алып келеді. Маған күн сайын әлеуметтік желі арқылы жүздеген хат келеді. Көбіне, цифрлық құжаттар қағаз құжатпен қашан теңеседі деген сауал төңірегінде. Қазірдің өзінде жүргізуші куәлігі мен техникалық төлқұжатты өзіңізбен бірге алмауға болады. Ол үшін бұрынғыдай айыппұл арқаламайсыз. Кез келген жағдайда цифрлық құжаттарды қолдану бойынша бюрократиялық сәттер кездеседі. Әрине, «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» элементтерінің бірі цифрлық саланы дамыту үшін уақыт керек. Біздің негізгі міндетіміз – азаматтардың өмірін жеңілдету. – Әңгімеңізге рақмет!Сұхбаттасқан Амангелді ҚҰРМЕТ