University College London ғалымдары келесі аптаның басында Ұлыбританияда COVID-19 вирусына ұжымдық иммунитет пайда болады деген болжам жасап отыр. Өйткені 12 сәуірге қарай коронавируспен ауырғандар не вакцина салдырғандардың үлесі барлық тұрғынның 73 пайызына тең болады деседі. Вакцина әлемді құтқарып, миллиондаған адамның жанын аман сақтауға қауқарлы ма? Тарихта белгілі қандай жағдай бар? Шолып шыққанды жөн көрдік.
Бір жыл бұрын індет енді тарай бастағанда-ақ мұның бүгін-ертең ауыздықталатын ауру емесі белгілі болған. Өйткені аз уақытта әлемнің түкпір-түкпіріне таралып, адам өлімі көптеп тіркелді. Әркімнің әлсіз тұсынан шап беретін вирус расында жаһанды жаулады. Жалпы алғанда, мұндай жағдайда екі-ақ амал болады. Біріншісі – бәрін «қамап ұстап», вакцина шыққанын күту. Екіншісі – вирустың күндердің күнінде барлық жерге таралып, ұжымдық иммунитет қалыптасқанша қол қусырып отырып, күту. Ұжымдық иммунитет деп қандай да инфекцияның белгілі бір топтың арасында еркін таралатын жағдайын айтады. Яғни, ол топтың басым бөлігі ауырып болған немесе тиісті вакцина салдырған деген сөз. «Пандемияға дейінгі алаңсыз кезеңге тезірек оралудың бірден-бір жолы – осы», – дейді мамандар. Әлем халқының басым бөлігі вирусты жұқтырып, коронавируспен ауырып болғанын күтіп, ұжымдық иммунитеттің өздігімен қалыптасуын күту әдісіне қатысты күмән көп. Өйткені адам жанын жалмаудан әлі тайсалмай отырған індеттің беталысы жаман. Сондықтан Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы вакцина ғана құтқарады деген пікірде. Иммунитет қалыптасатын деңгейге мына қарқынмен қазір жету қиын болып отыр. Әрі бір ауырған соң қайта жұқтырғандардың дерегі жылт етіп шыға бастады. Бұл болса, екпе қажетін тағы бір рет дәлелдегендей болды. «Бізде вакцина болмайынша, әлемнің ешбір елі эпидемияны тоқтата алмайды» деген еді ДДСҰ бас директоры Тедрос Гебрейесус.Ел мен әлемдегі ахуал
Тарихтағы оқиғаларға қарасақ, вакцинаның күшімен ғана жан бағу мүмкін секілді. «Коронавируспен күресте осы әдіс әлдеқайда тиімді әрі дұрыс», – дейді мамандар. Өзімізде жасалған алғашқы вакцина сәуірдің соңында жөнелтіледі. QazVac вакцинасының қазір 50 мың дозасы дайын. Бүгінде олар биологиялық бақылауда. Айдың аяғына қарай «СК-Фармация» хабтарына тиеледі. Осы вакцинамен 25 мың адамды егуге болады. Ал қазақстандық вакцинаның жеткізілетін жалпы көлемі 2 млн доза екен. Еске сала кетсек, биылғы 1 ақпаннан бастап елімізде ерікті вакциналау кампаниясы басталған. Алғашқы жарты жылда – 2 млн, екінші жартыжылдықта 3-4 млн адамға екпе салу жоспарланып отыр. Осы ретте ресми статистикадан аз-кем келтіре кетсек. 7 сәуір күнгі жағдай бойынша, салынған екпенің жалпы дозасы бойынша алғашқы үштікте АҚШ, Қытай және Үндістан тұр. Атап айтқанда, Америкада – 171,48 млн доза, Қытайда – 149,07 млн доза, Үндістанда 90,2 млн доза егілген. Ал тұрғындарының ішінде кемі бір дозасын алған елдер көшін Израиль бастап тұр. Мұны басында айтып кеткен едік. Бір рет болсын вакцина алғандардың үлесіне келсек, Израиль жұртының 61,2 пайызы салдырған. Бұдан кейінгі орында – Ұлыбритания, Чили, АҚШ және Бахрейн. Екі дозасын да толық алғандардың рейтингі осыған ұқсас. Израиль тұрғындарының – 56,5 пайызы, Чилидің – 22,2 пайызы, Бахрейннің 19,6 пайызы толық салдырған. Вакциналанғандар үлесі арта түскен сайын, ауыр індеттің беті қайтатын уақыт та жақындай түседі.Алғашқы вакцина – ірің
Ендеше адамзатты аман сақтаудың бір жолы – вакциналаудың тарихына тоқталсақ. Әр заманда адам баласының басына түскен ауыр індетпен күрестің түрлі тәсілі жасалды. Соның бірқатарын тізбектеп көрейік. Мәселен, 1796 жылы британ дәрігері Эдуард Дженнер адамзат тарихындағы ең алғашқы вакцинаны ойлап тапқан болатын. Дегенмен екпенің адамға қалай әсер ететінін білмеген еді. Сөйтіп, ең бірінші болып вакцина 8 жасар ұлға салынған. Нәтижесінде, оң әсер беріп, шешек ауруына тосқауыл қойылған. Біле білсеңіз, бір Еуропаның өзінде ХVIII ғасырда осы шешектен жыл сайын 400 мың адам қайтыс болатын. Жасалған түрлі ем қонбай, кейбірі тіпті кері әсер берген. Содан бұл індетті барынша зерттеген Эдуард Дженнер сиыр бағатын шаруалармен сөйлескен кезде олардың «сиыр шешегін» жұқтыратынын, бірақ табиғи адам шешегімен ауырмайтынын байқайды. Сөйтіп, тәжірибе ретінде 8 жасар Джеймс Филлипске вакцина жасап көреді. Ол үшін «сиыр шешегін» жұқтырған сауыншы әйелден кішігірім ірің алып, әлгі баланың қолындағы жараның үстіне жағады. Бала бірнеше күн ауырып, артынша жазылып кетеді. Одан соң Дженнер әлгі процедураны тағы бір қайталайды. Бірақ бұл жолы табиғи шешекті қолданады. Нәтижесінде, бала да ауырмайды, отбасындағылар да жұқтырмайды. Бұл әлемдегі ең алғашқы вакцина еді. Айтпақшы, латын тілінен аударғанда vacca – «сиыр» деген мағынаны береді. Дженнердің ашқан жаңалығы демде ауыздан-ауызға таралады. Сөйтіп, Испания королі Карл IV вакцинаны империясының түкпір-түкпіріне жеткізуді тапсырады. Әрине, вакцина пайда болса да, одан кейін де шешектен талай адам көз жұмып жатты. 2 ғасырға жуық уақыт жалғасты. Кейіннен вакциналауды бұқаралық, кейде тіпті міндетті ету белең алды. Осылайша, табиғи түрде шешек жұқтырудың соңғы дерегі – 1977 жылы Сомалиде, зертханалық жұқтырудың соңғы дерегі 1978 жылы тіркелген.Аяқасты пайда болған екпе
Британ дәрігерінің жұмысына тамсанып, тіпті көп ғалым сондай жаңалық ашуға білек сыбана кірісті. Солардың бірі – француз ғалымы Луи Пастер. Оның вакцина жасаудағы жаңалығын ерекше атап өту керек. «Шешек вакцинасы жасалса, демек басқа да ауруларға қарсы екпе ойлап табуға болады» деген ойға келеді Пастер. 1870 жылдары ол тауық тырысқағы қоздырғышына қатысты зерттеу жасауға кіріседі. Бірақ тауықтарға жасаған тәжірибесі сәтсіз аяқталып, қайта-қайта қырылып қала берген. Ең қызығы сол, дерттің шипасы болған екпе аяқасты 1879 жылы пайда болады. Ол қалай десеңіз, айтайық. Пастер демалысқа шыққалы жатқан көмекшісіне құстарға тауық холерасы қоздырғышының жаңа өсіндісін егуді тапсырады. Бірақ ассистенті асығып жүріп ұмытып кеткен. Сөйтіп, араға бір ай салғанда патогеннің ескі үлгісін қолданып, екпе салады. Нәтижесінде, барлық құс аман қалады. Пастер жаңа өсінді еккен кезде бірде-бір тауық ауырмайды. Ойлана келе, бұған не әсер еткені белгілі болады. Сөйтсе, патогенді оттекпен ұзақ уақыт әрекеттескені әлсіреткен екен. Кейіннен Пастер осыған ұқсас жолмен түйнеме мен құтыруға қарсы вакцина жасап шығарады. Құтырудан екпе алған алғашқы адам ретінде 9 жасар Джозеф Мейстер белгілі. 1885 жылы вакцина салынып, оң әсер береді. Осыдан соң француз ғалымы вакцинаны коммерциялауға кіріседі. Одан түскен пайдаға Париждегі жеке ғылыми-зерттеу орталығын ашады. Пастер институты 1894-1921 жылдары Азияда белең алған обамен күресте алдыңғы шепте қызмет еткен. Пастердің шәкірттері де ұстазының жолын жалғаған. Оба таяқшасының қоздырғышын Александр Йерсен тапса, вакцинаны Владимир Хавкин жасаған.Екпені алдымен өзіне салған Хавкин
Тарихта вакцинаға қатысты түрлі оқиға белгілі. Соның ішінде әсерлісі де бар. Бактериолог Владимир Хавкин холераға қарсы алғашқы вакцинаны ойлап тапқан. Оның тиімді екенін дәлелдеу үшін вакцинаны бірінші болып өзіне салған екен. Дегенмен күмән көп болғандықтан, Ұлыбритания билігі Хавкинді вакцинаны Үндістанда сынауға бағыттайды. 1893 жылы Хавкин Калькуттаға барып, жыл соңына қарай 10 мың британ және үнді әскеріне екпе егеді. Нәтижесінде, 93 пайызға тиімді болып шығады. Ұлыбритания бұған қуанып, әлемді үшінші рет оба жаулаған кезде Хавкинді Үндістанға қайтадан шақырады. Сөйтіп, оған британ азаматтығын ұсынып, мемлекеттік қызметке алады. Бомбейдегі медициналық колледжден жеке зертханасын жасақтап береді.Сал қылатын полиомиелит қалай ауыздықталды?
Шешек сияқты миллиондаған адамның өмірін жалмамағанымен, салдары өте ауыр ауру бар. Ол – полиомиелит. Көбіне мұнымен бала кезде ауырады. Вирус ауыз арқылы ағзаға кіріп, қанға өтеді. Сөйтіп, жүйке жүйесін зақымдап, сал ауруына шалдықтырады. Сырттай білінуі қиын аурудың инфекциялық табиғатын 1905 жылы швед дәрігері Ивар Викман анықтайды. Ал 1952 жылы америкалық дәрігер Джонас Салк вакцина жасап шығарады. Араға 9 жыл салып әріптесі Альберт Сейбин жаңартылған жақсырақ нұсқасын ойлап тапқан. Айырмашылығы – ине түрінде салынбайды, жұтуға арналған. Соның арқасында АҚШ пен Еуропада ауырғандар саны күрт төмендеген. 1988 жылы ДДСҰ полиомиелитті әлем бойынша жою бағдарламасын бастағаны туралы хабарлайды. 1994 жылы – АҚШ-та, 2000 жылы – Қытай, Жапония және Оңтүстік Кореяда, 2002 жылы – Еуропада, 2014 жылы Оңтүстік Шығыс Азияда аурудың таралуы тоқтайды. Сарапшылардың бағалауына сүйенсек, осы вакцинаның арқасында әлемде 1,5 миллион адам аман қалып, 18 миллионы емін-еркін жүріп тұрады екен. Әйтпесе, бұл аурудың ең қиын тұсы – өмір бойына төсекке таңып қояды. Қазір полиомиелит Ауғанстан, Пәкістан, Нигерия сынды елдерде бар.Айша ЕРСҰЛТАН