Экология министрлігі кезекті рет балық аулауға тыйым енгізді. Бұл балықшылардың ашуын туғызды. Ауылдағы халық балық аулап, бизнес жасағысы келеді. Алайда шенеуніктер әртүрлі сылтаумен дүркін-дүркін тосқауыл қоя береді дейді. Кәсіпкерлер кеңес кезіндегідей балық аулайтын артельдер, кәсіпшілік бірлестіктер құруды ұсынуда. Сонда балық аулау көлеңкеден шығып, заңды бизнеске айналады, ауылдықтар екі қолға бір күрек табады.
Тыйым салу маусымы тыйылмайды
Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі Қазақстандағы су қоймаларында балық аулауға тыйым салды. Бұған себеп ретінде балықтардың уылдырық шашуға кірісетіні алға тартылды. Меморган бұл тыйымның аса қажет екеніне сенімді, әйтпесе осы су жануарларының кейбір түрі күрт сиреп, тіпті жоғалып кетуі мүмкін. «Бұл – төтенше маңызды шара. Өйткені керісінше жағдайда белгілі бір балық түрлерінің популяциясы айтарлықтай қысқаруы немесе олар мүлдем құрып кетуі мүмкін. Мұндай салдарларға жол бермеу үшін су шаруашылығы бассейндері аумағында балық аулау балыққа зиян келтіретін нақты күндері анықталады» деп түсіндірді ведомство. Сөйтіп, 1 сәуір мен 30 маусым аралығында балық аулауға болмайды. Әрине, бұл шектеулердің әр өңір мен өзен-көл бассейндеріне қатысты мерзімдерінде айырмашылықтар бар. Айталық, Арал–Сырдария бассейні бойынша Шардара су қоймасы су айлағында – 1 сәуір мен 20 мамыр аралығында, Балқаш – Алакөл бассейні бойынша Балқаш көлінде – 15 сәуір мен 1 маусым аралығында, Бұқтырма су қоймасының терең су бөлігінде «Бірінші Батин» шоқысының басынан бастап ағысты бойлай, төмен қарай Бұқтырма ГЭС-не дейін 1 мамыр мен 15 маусым аралығында балық аулауға тыйым салынған. Ал Нұра–Сарысу бассейнінде көксеркені – 20 сәуірден 20 мамырға дейін, сазан (тұқыны) аулауға – 1 мамырдан 30 маусымға дейін, Есіл бассейнінің су айдындарында шортан, аққайран және көксеркені аулауға, жинауға және дайындауға – 15 сәуірден 15 мамырға дейін, ал сазанды – 20 мамырдан 20 маусымға дейін, гаммарусты 1 тамыздан 14 қыркүйекке дейін аулауға болмайды. Министрлік барлық өзен-көл бассейндеріне жеке-жеке кесте әзірлепті. Бұдан бөлек, Каспий теңізінің қазақстандық секторының солтүстік бөлігінде, Жайық–Каспий бассейні мен Қиғаш өзенінде – 25 мамырдан 31 тамызға дейін, ал Жайық және Қиғаш өзендерінің қосалқы су айдындарында 1 сәуірден 31 тамызға дейін балық аулауға рұқсат етілмейді. Сондай-ақ Шу–Талас бассейнінің Билікөл, Бөгеткөл және Ақкөл көлдерін өзара байланыстыратын Аса өзенінде және оның салаларында 1 наурыз бен 1 шілде аралығында балық аулау, жинау заңсыз деп танылып, ұсталғандар браконьер ретінде қудаланады. Балық уылдырық шашар кезде мамандар барлық су қоймасында ұдайы рейд жүргізіп тұрмақ.Өзен-көлдер кімнің қанжығасында?
Алайда азаматтар, әсіресе ауыл-аймақ халқы бұл тыйымдардан хабарсыз қалады. Тек ұсталып қалып, айып арқалағанда, беделін әкімшілік жазамен бүлдіргенде ғана сан соғып қалады. «Жануарлар әлемін және балық ресурстарын пайдалану қағидаларына сәйкес, еліміздің су айдындарында бір балықшыға 5 келіге дейін ешқандай рұқсатнамасыз тегін балық аулауға рұқсат етілген. Бұдан артық не керек? Соның өзін аулатқызбайды. Мысалы, біздің қалада қандай мерзімде аулауға тыйым салынғанын нақты білмейміз. Биылғы қыста қала аумағында, көлдің жағасына жақын жерде қармақ салып отырғанда тексерушілер сау етіп, айыппұл жазды. Экология министрлігіндегілер халықтың жайын ойласа, бас салып жазалай бермей, өзен-көлдер бойына «мына өзенде мына күндері балық аулауға болмайды» деп жазып қойса қайтеді?! Көктем келді, енді тағы жазға дейін тыйым салып жатқан көрінеді» деп қапаланады Приозерск қаласының тұрғыны Алексей Головкин. Негізі, Ауыл шаруашылығы министрінің міндетін атқарушының 2015 жылғы 27 ақпандағы №18-04/148 бұйрығымен бекітілген «Балық аулау қағидаларының» 4-тарауының 20-тармақшасына сәйкес, расында да 1 балықшыға бір шыққанда 5 келіге дейін ақысыз әрі қандай да бір рұқсатсыз әуесқойлық, спорттық балық аулауға жол ашық.
Егер одан көп аулағысы келсе, онда ол ақылы түрде және жергілікті атқарушы органдар берген рұқсат бойынша жүзеге асырылады.
«Мұндай жағдайда балықшы өзімен бірге біріншіден, жолдамасын, екіншіден, 5 келіден астам балық және басқа да су жануарларын аулауға рұқсатты, үшіншіден, жеке басты куәландыратын құжатын ала жүруі тиіс. Біздің қала маңындағы Балқаш көлінің жағалау бөлігі №43\1 балық кәсіпшілігі учаскесіне жатады және «Балқаш Балық» фирмасына бекітілген. Яғни, ол жерде әуесқой балық аулау үшін азаматтар сол ұйымға ауызша не жазбаша өтініш айтып, жолдама алуы керек» деп жауап берді Приозер қаласының әкімдігі.
Балқаш көлінде биыл 15 сәуір мен 1 маусым аралығында балық аулауға жол берілмейді екен. Ал қыста балық аулауға тыйым салынбапты.
«Сондықтан егер азаматқа Балқашта қыста балық аулағаны үшін айыппұл салынса, ол соны жүзеге асырған тұлғаларға қатысты әртүрлі инстансаға шағым түсіруге құқылы», – деді әкімдік.
Қалай болғанда да, балық жеп күн көргісі келген қарапайым халық бір жағынан министрліктің тыйымдарына наразы. Екінші жағынан, өзен-көлдерді әртүрлі фирма жамбасқа басып алғандықтан, бұқара олардан да құқай көріп, санасы сансырайды.
Ақ айдын еді халықты асырайтын...
Айтпақшы, елімізде мүлдем балық аулауға болмайтын су айдындары да бар. Мысалы, Экология министрлігі биылғы 1 сәуірден бастап Сырдария өзенінде балық аулауға тыйым салынғанын хабарлады. Бұл тыйым жер теліміне қарай 30 мамырға, 10 маусымға дейін созылады. «Артемияның көбеюі маусымында Өзбекстан шекарасына дейінгі Қазақстан аумағында Тұщыбас, Чернышева шығанақтарын қоса алғанда, Үлкен Арал теңізінде 1 сәуірден 31 шілде аралығында артемия жұмыртқаларын жинауға және дайындауға рұқсат етілмейді. Тыныштық аймағын құру мақсатында Сырдария өзенi Кiшi Арал теңiзiне құятын жерінен Көкарал бөгетiне дейiнгi – оңтүстiк бағытта, Көкарал түбегіне дейiнгі батыс бағытта, солтүстiк және солтүстiк-шығыс бағыттарда 5 шақырымда, сондай-ақ Сырдария өзенінің ағысымен жоғары бағытта 5 шақырым учаскеде жыл бойы балық аулауға тыйым салынғанын хабарлаймыз», – деді ведомство. Кейбір өзен-көлдер кооперативтердің басқаруына бекітіліп беріліпті. «Рыбаки Зайсана» өндірістік кооперативі ШҚО әкімдігінің 2021 жылғы 5 ақпандағы қаулысымен Зайсан көлінің №2 балық шаруашылығы теліміне телінді. Яғни, кооператив мүшелері айлақтан бастап ағыспен төмен, Қарсақбай кентіне дейін 15 шақырымда 5 жыл бойы балық аулай алады. «Біздің кооператив шама-шарқына қарай, өндірістік қуаттылығын дамытуға тырысуда. 2013 жылы балық өңдейтін цех аштық. Ол өңделген балықты одақтас көрші елдерге және Қытайға сатады. 2017 жылы 200 тонна өнімді мұздатып, сақтауға қуаты жететін мұздатқыш цехты іске қостық. Балық қалдықтарын да өңдейміз, сүйегінен балық ұнын жасаймыз», – дейді кооператив құрылтайшысы Нұрланғали Өкенов. Бұл жерде бір гәп бар: әлгі №2 балық шаруашылығы учаскесін 2021-2026 жыл аралығында пайдалану туралы өтініш бергенде, «Рыбаки Зайсана» ӨК әкімдікке еуростандарт бойынша балықты терең өңдейтін цех салуға сөз беріпті. Жай айта салмаған, онысы өтініштің бір пункті ретінде көрсетілген. Әкімқаралардың жүрегін де сол жібітсе керек. Бизнесті еуростандартта дөңгелетсе, неге көлді бермеске? Бірақ кооператив уәдесінде тұра алмай қалуы ықтимал. «Ол цехты салудың, міндеттемені орындаудың мерзімдері нақты бекітілген. Осы бағытта біз қазір «Архимас» ЖШС-мен бірге балықты өңдеу цехы құрылысының жобалық-сметалық құжаттамасын зерделеп жатырмыз. Алдын ала мәліметтер бойынша 450 шаршы метрде орналасатын нысан құжаттамасы 14,2 миллион теңгеге түспек. Цехты салу құны 125,2 миллион теңге тұрады. Жобаның жалпы сомасы 139,4 миллион теңгені құрайды екен. Мұндай цехты тұрғызу жалғыз кооперативтің қолынан келмейді. Ендеше жеңілдікті кредит алу үшін мемлекеттің көмегі керек», – дейді кәсіпкер. Су жағалаған халық аш болмайды. Қазақстанда балық кәсіпшілігі ертеден өркен жайды. Мысалы, Қызылорда облысындағы Қазалы қаласының аты да осы өндіріспен байланысты: Сыр тасыса, жағалай көл болады. Кәсіби балықшылар сол көлдерге қаза басып, балыққа кенелетін, тұтас ауылдар ауқатын көтеретін. Кейін Кеңес өкіметі бұл істі балық артельдері мен балық кәсіпшіліктері негізінде өркендетті. Бүгінде бұл сала біраз дағдарған сыңайлы. Мемлекет ірі балық зауыттарының жетістіктерін ғана мақтан тұтады. Балық шаруашылығы бертінге дейін АШМ-ге қарап келді, бірақ саланың дүркірей дамығаны байқалмайды. Мысалы, Ресейде, айталық, Ямалда қаптаған отбасылық артельдер өз цехтарын ашып, балғын, қақталған не тұздалған балықпен шектелмей, түрлі консервіге дейін шығаратынын білеміз. Өзге елдердің озық тәжірибесін игерсе, іс өнейін деп тұр. Сала қазір су шаруашылығымен бірге Экология министрлігіне қарайды, бұл ведомство болса, негізінен браконьерлермен күресіп әлек.Айхан ШӘРІП