Партиялардың әлем тарихындағы, жеке мемлекет өміріндегі оң немесе теріс рөлі орасан зор. Мысалы, АҚШ-тың Демократиялық партиясының ұстанымы төрткүл дүниеде демократияның дамуына ықпал еткені шетелдік ғалымдар зерттеулерінде айтылады. Яғни, кез келген партия сан алуан тарихи бетбұрыстардың драйверіне айнала алады. ХХ ғасырдың соңында Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің іргесін қалағанда, оның тұғырын нығайтып, дамуының даңғылын түзуде партиялар үлкен рөл атқарды. Бүгінде саяси партиялар бірқатар саяси жаңғырулардың, әлеуметтік бастамалардың акторына және авторына айналып отыр. Олар саяси жүйенің мазмұнына, қоғамның идеологиялық, дүниетанымдық көзқарасына ықпал етуде.
Азаттықтың ұстыны
Тәуелсіздік туралы сөз қозғағанда, азаттық жолындағы күреске сүбелі үлес қосқан «Алаш партиясын» айналып өте алмаймыз. ХХ ғасыр басында осы қозғалыстың айналасында біріккен қазақтың беткеұстар арыстары ұлт бостандығы үшін соңғы демі қалғанша алысып, жандарын пида етті. Бодандық заманындағы алғашқы ұлттық мемлекеттік-саяси құрылымды – Алаш Орданы құрып, халқымыздың азаттыққа құштарлығы жойылмағанын, жаңа ғасырда қазақтың мемлекеттілігін қалпына келтіруге болатынын паш етті. Партиялардың тәуелсіздікті нығайтудағы маңызын ашу үшін өзім куә болған бір оқиғаны келтіре кетейін. 2005 жылғы 16 қарашада, сәрсенбінің сәтінде, Қазақстан мен Ресейде бір мезгілде тарихи оқиға болды. Бізде – Парламент Мәжілісінің, ал солтүстік көршіде – Мемлекеттік думаның қарауына «Қазақстан-Ресей мемлекеттік шекарасы туралы келісім» шығарылды. Екі ел тарихында бұрын-соңды болмаған бұл құжатты бір күнде мақұлдауға осының алдында қос мемлекеттің лидерлері уағдаласқан-тын. Алайда жас Қазақстанның аумақтық бүтіндігін қамтамасыз ететін, қазақ-орыс шекарасын халықаралық және құқықтық рәсімдеуді аяқтайтын бұл құжатты қабылдауға Ресейде ЛДПР-дан Владимир Жириновский, Коммунистік партиядан Николай Кондратенко, «Родина» ұлттық-патриоттық одағынан Сергей Глазьевтер бастаған 100-ге жуық депутат қарсы шығып, «аттан» көтерді. Бұл жерде Қазақстан мен РФ арасындағы 7,5 мың шақырымға созылып жатқан шекара – әлемде «құрлықтағы ең ұзын шекара» саналатыны мәлім. Бұл ретте Ресейдің 11 республикасы мен аймағы Қазақстанмен шектеседі. Қазақ жеріне көз тіккен зәлім күштер, әсіресе осы өңірлерде үрей тудыруға, жұртшылықтың аталған келісімге қарсылығын қоздыруға тырысты. Онысынан ештеңе шықпады: Қазақстанның Тұңғыш Президенті Н.Назарбаев пен РФ президенті В.Путиннің, сондай-ақ Мәжілістегі басымдыққа ие «Отан» (қазіргі «Nur Otan») партиясы мен ресейлік билеуші партия «Единая Россияның» өзара уағдаласуы арқасында тарихи құжат бір күнде қабылданды. Халықаралық келісімді Ресей МемДумасы 312 депутаттың басым дауысымен, ал Мәжіліс бірауыздан ратификациялады. «Отан» партиясы да, «Единая Россия» да шекара шартын ратификациялау – «Қазақстан мен Ресейдің ұлттық мүдделеріне толық сай келеді» деген ортақ ұстанымда бекіді. Егер сол жолы келісім мақұлданбағанда, кейінге қалғанда бұл Ресейдің империялық «қызуы» қайтпаған әсіреұлтшыл бөлігінің желігіне ғаламат дем беретін бе еді?!Партиялар дамуының бес кезеңі
Партиялардың өркен жаюы демократияның гүлденуін білдіреді. Сондықтан тоталитарлық режим Кеңес Одағында Коммунистік партиядан басқасының қызметіне қатаң тыйым салды. Бұл КСРО-ның Конституциясында бекітілді: 6-бапта Компартияның басшылық рөлі атап айтылды. Онда: «Кеңес Одағының Коммунистік партиясы – кеңес қоғамының басқарушы және бағыттаушы күші, оның мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарының, саяси жүйесінің өзегі» деп жазылған. Осылайша, КОКП одаққа кірген 15 республика көлемінде идеологиялық және саяси монополияға ие болды. Бертінде КСРО-да «жариялылық» пен демократиялық процестер басталғанда, партия ашуға кедергі қоятын осы кесір бапты жою туралы мәселе көтерілді. 1989 жылы халық депутаттарының сайлауы өткенде біраз депутат көппартиялық жүйеге өту, саяси демонополизациялау мәселесін ашық көтеріп, күн тәртібіне шығарды. Ақыры 1990 жылғы 14 наурызда «КСРО Президенті лауазымын тағайындау және КСРО Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң қабылданды. Ол компартияны үстемдігінен айырды. Кеңес Конституциясының атақты 6-бабы келесі редакцияда жазылды: «Кеңес Одағының коммунистік партиясы, басқа саяси партиялар, сондай-ақ кәсіподақтар, жастар және өзге де қоғамдық ұйымдар мен бұқаралық қозғалыстар халық депутаттары кеңесіне сайланған өз өкілдері арқылы және басқа нысандарда кеңес мемлекетінің саясатын түзуге, мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруға қатыса алады». Бұл ондаған жылдар бойы «темір шымылдырық» ішінде өмір сүріп, демократиялық елдермен араласпаған мемлекеттегі тектоникалық өзгеріс болатын. Дегенмен одан кейін де, тіпті тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында еліміздің саяси аренасында партиялар емес, негізінен қозғалыстар дәуірлеп тұрды. «Қазақ тілі», «Невада-Семей», «Азат», «Желтоқсан», Арал мен Балқаш проблемалары жөніндегі комитет секілді қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер Қазақстанның тәуелсіз саясат жүргізіп, азат жолда ілгері басуына серпін берді. Саяси ғылымдардың докторы, доцент Юрий Булуктаев, тарихшы, саясат ғылымдарының докторы Ерболат Сейлеханов тәуелсіздік жылдарындағы еліміздің даму жолдарын талдай келе, партиялық-саяси жүйе жаңғыруының бірнеше кезеңін атап көрсетеді. Ғалымдардың байламынша, бірінші кезеңге 1991-1995 жылдарды жатқызуға болады. Бұл шақта алғашқы партиялар мен қозғалыстар қазақстандық мемлекеттіліктің іргетасын қалыптастыруға үлес қосты. Екінші кезең 1995-2001 жылдар аралығын қамтиды. 1995 жылы еліміздің жаңа Ата Заңы қабылданып, кәсіби Парламент қалыптасты. 1998 жылы Конституцияға өзгерістер енгізіліп, 1999 жылғы күзде Мәжіліс сайлауына бірден 10 саяси партия қатысты. Бұл ретте 1999 жылы Орталық Азия тарихында тұңғыш рет Парламент сайлауы «аралас схемамен» өтті. Саяси партияларға партиялық тізіммен заң шығарушы органға сайлануға мүмкіндік берілді. Нәтижесінде, парламенттік дода қызықты, тартысты өтті әрі жаңа саяси партиялардың пайда болу процесіне түрткі болды. 1 орынға орта есеппен 8 адам таласты. Сайлау қорытындысында бір мандатты округтан 67 депутат және партиялық тізім бойынша 10 депутат Мәжіліске кірді. Соңғылары – 7 пайыздық межеден өте алған 4 партияның («Отан», Азаматтық, Аграрлық және Коммунистік партияның) өкілдері болатын. Осы кезеңде заманауи демократиялық институттар құрылды. Партиялық-саяси дамудың үшінші кезеңіне 2002-2006 жылдар жатқызылады. 2002 жылы «Саяси партиялар туралы» жеке заң қабылданды, партиялардың қызметі нақты реттелді. Партиялық жүйе трансформацияланды: бірнешеуі өзара бірікті. 2004 жылғы қыркүйектегі сайлау нәтижесінде ІІІ шақырылымдағы Парламент Мәжілісіне 4 партияның – «Отан», «Асар», «Ақ жол» партияларының және «АИСТ» (Аграрлық және Азаматтық партиялардың «Еңбеккерлердің аграрлық-индустриялық одағы») сайлау блогының өкілдері кірді. Жалпы саны 10 депутат партиялар атынан сайланды. Осы кезеңде «Нұр Отан» халықтық-демократиялық партиясы қалыптасты. 2002 жылғы 9 қарашада – «Отан» РСП-ның кезектен тыс IV съезінде оның құрамына Қазақстанның Халықтық-кооперативтік партиясы және Еңбек партиясы енді. 2006 жылғы 4 шілдеде, кезектен тыс IX съезде «Отан» РСП «Асар» партиясымен бірікті. Сол жылғы 22 желтоқсандағы кезектен тыс Х съезінде көшбасшы партияға Азаматтық партия мен Аграрлық партия қосылды. Осы съезде «Отан» РСП-ның атауы «Нұр Отан» халықтық-демократиялық партиясы болып өзгертілді.Билікте партиялар дәурені басталды
Төртінші кезең – 2007-2011 жылдар аралығына сәйкес келеді. Бұл мерзімде Қазақстанда конституциялық реформа (2007 жылы) өтті. Елімізде сайлаудың пропорционалды жүйесі енгізілді. Яғни, Парламент Мәжілісі партиялық тізіммен қалыптастырыла бастады. Жаңарған Ата Заң бойынша Мәжіліс депутаттарының саны 77-ден 107-ге дейін ұлғайтылды. Соның ішінде 98 депутат партиялық тізім бойынша, қалған 9 депутат – Қазақстан халқы Ассамблеясынан сайланды. Бесінші кезең – 2012 жылдан басталып, қазір жалғасуда. 2012 жылдан бері Қазақстанда үш партиялы Мәжіліс жұмыс істеуде. Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың бастамасы бойынша жаңа партия құру ісі жеңілдетілді, ол үшін қажетті мүшелер саны 40 мыңнан 20 мыңға азайтылды, салмақты құқық-құзыреті бар парламенттік оппозиция институты енгізілді. Партиялық жүйенің одан әрі дамуының жаңа перспективасы ашылуда. Саясаттанушы, «Альтернатива» өзекті зерттеулер орталығының директоры Андрей Чеботаревтың айтуынша, партиялар азаматтардың саясатқа араласуы үдерісін «институционализациялайды», яғни қарапайым тілмен айтқанда, көшеге, митингке шығу және басқа да әлеуметтік-саяси белсенділіктің бей-берекет, стихиялы формаларын өркениетті қалыпқа түсіреді. «Партиялардың бұл рөлі төтенше маңызды. Әйтпесе, азаматтық қоғам мен институттар дамымаған болса, саяси мәдениет төмен болса, халық өз әлеуметтік мүдделерін қолына әртүрлі қару алып, білдіруге тырысуы ықтимал. Оның үстіне бұл жағдайда охлократия өрістейді. Мұның бәрі қайғылы салдарға соқтыруы мүмкін. Елде хаос орнайды, әртүрлі типтегі зорлық-зомбылық күш алады. Бұл мемлекеттілік пен тәуелсіздікке қауіп төндіреді. Сондықтан Қазақстандағы саяси партиялар азаматтардың әртүрлі сұраныстарын рәсімдеп, билікке жеткізу, жүзеге асуын қадағалау функцияларын атқарғаны жөн. Олар сондай-ақ бітімгер, келіссөздер процестерінің ойыншылары рөлін атқаруы, бұқаралық наразы тобырларды тәртіпке келтіріп, оларды саналы топтарға және мәміле-консенсуске қол жеткізу үдерісінің салмақты субъектілеріне айналдыруы керек», – дейді саясаттанушы. Айтқандай, алда өтетін әкімдер сайлауында партияларға өз кандидаттарын ұсынуға құқық берілді. Осы арқылы партиялар тек республикалық деңгеймен шектелмей, аймақтардағы ахуал мен саясатқа белсене араласуға мүмкіндік алып отыр. Қалай болғанда, қазір саяси партиялардың іс-қимыл өрісі де, өкілеттігі мен мүмкіндігі де мол. Сонымен бірге оларға артылатын жауапкершілік өсуде. Әділет министрлігінің хабарлауынша, биыл жаңа партиялар құрылады деп күтіліп отыр. Партиялардың дамуы ел дамуына өзгеріс енгізіп, жаңа бетбұрыстарға бастауы мүмкін.Айхан ШӘРІП