Осы аптада әлем халқы адамзат баласының ғарышқа ұшқанының 60 жылдығын атап өтті. Біздің шенеуніктер Байқоңырдағы салтанатты шараға қатысып, Ресей атқамінерлерімен бірге Ю.Гагариннің ерлігін еске алғаны бар. Тек Байқоңырдың болашағы мен ХХІ ғасырдағы ғарышты игеру ісінің ерекшеліктерін ойлаған пенде байқалмады.
Әрине, әлемдегі алғашқы ғарыш айлағының басынан әзірге бақ тая қойған жоқ. Тек жыл өткен сайын оған бәсекелес болатын құрылымдар саны артып келеді. Әсіресе, былтырдан бері Байқоңырдың монополиясын азайтатын оқиғалар бірнеше рет тіркеліп үлгерді.3 есе өсетін нарық
Бүгінде ғарышты игеру өткен ғасырдың 60-70 жылдарындағыдай супердержавалар арасындағы бәсеке мен жастар арасындағы романтика емес. Қазір ғарышты зерттеудің ғылыми астарынан экономикалық тиімділігі артып бара жатқанға ұқсайды. Алдағы 2030 жылға қарай ғарыш индустриясындағы қаржы айналымы 1,4 трлн долларға жетуі мүмкін деген болжам бар. Ал қазірдің өзінде саланың құнын Morgan Stanley 350 млрд, Bank of America 424 млрд доллар деп бағалап отыр. Әрі екі институт та ғарыш қызметіндегі өсім жаһандық экономиканың алға жылжуынан әлдеқайда жылдам жүретінін алға тартады. Сөйтіп, бұл нарықтың өсімі жалпы алғанда 3 есе, соның ішінде ғарыш туризмі 9 есе өсуі тиіс. Демек, ғарышты игеру Марс пен Айға ұшуды армандайтындардың романтикасы емес, қып-қызыл ақша деген сөз. Әрі ғарыш дегеніңіз – жасанды жер серіктері мен түрлі аппарат шеңберінен де шығып барады. Нано, микро және стандартты жер серіктері, ғарыш туризмі, ғарыш телескоптары, Айға база орнату, одан әрі өзге ғаламшарларға сапар дейсіз бе, сансыз сала бар мұнда. Әрқайсысы мол табыс әкеледі. Яғни, қазіргі ғарыш Жерді қашықтан зондтау, аэроғарыш түсірілімдерін жасау, байланыс және телекоммуникация тәрізді Қазақстан пайдаланып келе жатқан жүйелермен өлшенбейді. Олай болса, ғарыш айлағы бар мемлекет ретінде Қазақстан да бұл бәсекеге амалсыз кіруге мәжбүр. Тек әзірге бәсекеге қабілетті бола аламыз ба, жоқ па, ол жағына жауап беру қиын. Өйткені Қазақстандағы ғарышты зерттеу және игеруге бағытталған құжаттар мен жобалардан азуды айға білейтіндей кесек дүние байқамадық. Атап айтқанда, Жерді қашықтан зондтаудың KazEOSat-3, KazEOSat-4 жасанды жер серіктерін жасау, «Бәйтерек» зымыран кешені тәрізді жобалар ғана көзге түседі. Тіпті, KazSat-2R жасаны жерсерігін жасаудан да бас тарттық. Ал ол алмастыруы тиіс KazSat-2 жер серігін пайдалану мерізімі 2023 жылы аяқталады. Цифрлық даму, инновация және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі жер серігінің орнынан инновациялық тәсілдер пайдаланатынын алға тартқан. Бірақ қандай екені беймәлім. Ал өзге жұрт болса, ғарышты зерттеу мен игеруге барын сала бастады. БАӘ Марсқа аппарат қондырса, Түркия Айға жетуді мақсат етіп қойды. АҚШ, Еуропа одағы, Жапония тәрізді ғарыш саласындағы көшбасшыларды айтпағанда, Қытай,Үндістан, Бразилия қатарлы елдер де саланы тым қарқынды дамытып келеді. Ал ғарыш айлағы бар Қазақстанның миллиардтаған долларлық нарықтан қанша үлес алуға бекінгені белгісіз.
Байқоңырдың басты бәсекелесі SpaceX
Ресейге 2050 жылға дейін жалға берілген Байқоңырға ең басты бәсекелес ретінде көбіне Қиыр Шығыста салынған «Восточный» ғарыш айлағы айтылып келген болатын. Алайда 2020 жылы қазақ даласындағы ғарыш айлағының негізгі бәсекелесі ресейлік нысан емес, америкалық жеке компания екені белгілі болды. Яғни, қазірдің өзінде Space X Байқоңырдың мүмкіндіктерін шектеп жатыр. Компания 2020 жылы мамырда Crew Dragon кемесі арқылы халықаралық ғарыш стансасына астронавтар жеткізді де, АҚШ-ты 2011 жылы Space Shuttle бағдарламасы жабылғаннан бері Ресейге кіріптар етіп келген жағдайдан құтқарды. Яғни, америкалық ғарышкерлерге Илон Маск қосымша мүмкіндік берді. Ал 2011-2020 жылдары АҚШ астронавтары тек қана ресейлік «Союз» зымырандарымен ұшып жүрген болатын. Әрі әр ғарышкерге 80-90 млн доллар төлегені жайлы да дерек бар. Ал «Союздар» тек Байқоңырдан ұшатын. Сөйтіп, Байқоңырға орыстардың өздері салып жатқан «Восточный» емес, Space X бәсекелес болып шыға келді. Біздің пайымдауымызша, Илон Масктің зымырандары дамыған сайын Байқоңырдың ғарышты игеру мен зерттеудегі ықпалы әлсірей береді. Оның үстіне, АҚШ-та ХҒС-ға адам жеткізуді көздеп жүрген тек И.Маск қана емес. Қазірдің өзінде бірнеше жеке компания ғарышқа адам ұшыруды көздеп жүр. Олардың қатарында миллиардер Джефф Безостың Blue Origin, Ричард Брэнсонның Virgin Galactic тәрізді компаниялары бар. Олардың барлығы Орбитаға адам ұшыруды жоспарлауда. Ал АҚШ-тың Rocket Lab, Orbital ATK, Жапонияның Interstellar Technologies, Қытайдың OneSpace Technology тәрізді жекеменшік компаниялары жасанды жер серіктерінің барлық түрін ұшыруға қабілетті. Демек, ғарыш аппараттарын ұшыру ісінде Байқоңырдың мүмкіндігі күн санап азайып келеді. Оның «көзірі» ғарышқа адам ұшыру еді, америкалықтар оны да көп көрген сыңайлы. Ал «Восточный» әзірге Байқоңырдың «нанын тартып» алмайды. Өйткені кемі 2024 жылға дейін «Восточныйдың» ғарышқа адам ұшыруға мүмкіндігі жоқ.Байқоңыр Ресейге керек пе?
Кейде Ресейдің Байқоңыр ғарыш айлағынан мүлде бас тартуы мүмкін екені жайлы айтылып қалады. Өйткені Мәскеу Қиыр Шығыста заманауи айлақ cалып жатыр. Тіпті, оның кейбір ұшыру алаңдары жұмысын бастап та кеткен. Оның үстіне, Байқоңыр үшін Қазақстанға жыл сайын 115 млн доллар төлеп тұру керек. Сырт көз үшін шынында да Ресей көп кешікпей Байқоңырдан кететіндей көрінетіні рас. Алайда біздің пайымдауымызша, әзірге Ресей Байқоңырды тастап кетпейді. Оған бірнеше себеп бар. Ең алдымен оны жалдау құны арзан. 115 млн доллар ғана. Оны орыстар тауармен береді. Екіншіден, айлақта КСРО-дан қалған көптеген ұшыру алаңы бар. Әрине, олардың көбі қазір қолданылмағанымен, қажет кезінде жетілдіруге болады. Үшіншіден, Байқоңырдың азаматтық қана емес, әскери бағыттағы маңыздылығы тағы бар. Кезінде құрлықаралық баллистикалық зымырандарда ұшырылған. Төртіншіден, Байқоңырды жалға алу Ресей үшін Қазақстан мен Орталық Азиядағы ықпал ету аймағын сақтап отыру үшін керек. Мәскеу Байқоңырды бүгін тастап кете қалса, оны жалға алғысы немесе оған инвестиция салғысы келетін елдер мен компаниялар табылуы мүмкін. Сондықтан Ресей кемі 2040 жылға дейін Байқоңырдан кетуді ойламайды деп топшылаймыз. Оған жыл сайын ғарыш айлағынан ұшыратын зымырандарының саны дәлел болады. Мәселен, 2021 жылы Ресей ғарышқа 25 зымыран ұшыруды жоспарласа, олардың 13-ін – Байқоңырдан, 7-уін – «Восточныйдан», 4 еуін – Плесецкіден. Біреуін француздың Кура ғарыш айлағынан ұшырады. Сондықтан Байқоңырды тізімнен сызып тастау әзірге ерте. Бұл пікірді инженер Кемел Наушек те қолдайды. Алайда ол Байқоңырдағы технологиялардың жаңартылғаны дұрыс деген пікірде. «Негізі, ұшыру алаңдары тозғанымен, оларды қалпына келтіруге болады. Ал зымыран қозғалтқыштарына келсек, концептуалды жаңа қозғалтқыш жоқ. Сондықтан Байқоңырда ғарыш үшін қолданылып жүрген заманауи зымырандардың кез келгенін ұшыруға қолайлы алаң жасауға болады. Әрине, оны жасауға Қазақстанның мүмкіндігі жетпейді. Ал инвесторлар келсе, мүмкіндік туады», – дейді ол. Ал біздің пайымдауымызша, отандық ғарыш саласы Ресейге, ішінара француздарға иек артатын сияқты. Байқоңырда «Бәйтерек» зымыран кешені үшін «Назарбаев ұшыру алаңын» біз салуымыз керек те, «Союз-5» зымыран тасығышының базасындағы зымыранды ресейліктер жасайды. Жер серігін жасауды көздесек, француздармен тізе қосуға әзірміз. Бірақ, жалпы алғанда ғарыш саласының технологиялары түбегейлі жаңара қойған жоқ, демек Байқоңыр да мүлдем ескірді деуге келмейді. Бірақ кешендегі мүліктің қаншалықты аман екені – басқа мәселе. Шетел блогерлері «Буран» тұрған ангарға ұрлана кіріп, тағы бір пысықайлар ескі ұшыру алаңдарындағы барлық сымды ұрлап кеткенін ескерсек, технологияның жарамдылығы емес, оның қалған-қалмағаны дейтін мәселе туындайтын шығар.Ардақ СҰЛТАН