Халықаралық сарапшылардың пайымдауынша, Қазақстанның 2040 жылға қарай су тұтыну көлемі 56 пайызға арта түспек. Соның салдарынан жылына 12 км3 дейін су тапшылығы туындайды. Оның үстіне, Қытай, РФ және Орталық Азия елдері аумағынан келетін су қоры да айтарлықтай азаюы мүмкін.
Осыған орай Экология, геология және табиғи ресурстар министрі Мағзұм Мырзағалиев Үкімет сағатында 2020-2030 жылдарға арналған Қазақстанның су ресурстарын басқару мемлекеттік бағдарламасының тұжырымдамасын ұсынды. Бағдарлама бірнеше бағыттан тұрады. Оның бірі – мемлекетаралық ынтымақтастық. Мәселен, еліміздің негізгі су ағыстары Орал, Ертіс,Іле, Сырдария, Шу мен Талас өзендері болғандықтан, көршілес Орта Азия мемлекеттерімен су-энергетикалық ынтымақтастық механизмін жетілдіру. Сондай-ақ сумен жабдықтау саласына қатысты құқықтық базаны жаңғырту, институционалды реформалау және қолданыстағы су шаруашылығы инфрақұрылымын жетілдіру мен қайта жасақтау жолдары қарастырылған.Судың да сұрауы бар
Тұңғыш Президент – Елбасы Н.Назарбаев Қазақстанның 2050 жылға дейінгі даму стратегиясында XXI ғасырдың жаһандық он сын-қатерін атап өткен болатын. Оның бірі – соңғы алпыс жылда ғаламшарда ауызсуды тұтыну сегіз есеге ұлғаюына байланысты судың жетіспеушілігі. Соның нәтижесінде ғасырдың ортасына қарай көптеген ел суды импорттап тасымалдап әкеліп ішуге мәжбүр болады. – Су ресурстары қашанда еліміздің маңызды стратегиялық қоры болып саналады. Жылдар бойы жерүсті және жерасты сулары ауызсу және шаруашылық бағытында қарқынды пайдаланылып келеді. Сарапшылар болжамы бойынша, 2030 жылға дейін еліміздегі жер үстіндегі су қоры 23,2 км³-ға азаяды. Бұл республиканың бір жылдық тұтыну көлеміне тең. Осы жағдай түзелмесе халқымыз жақын арада ауызсудың тапшылығына ұрынуы әбден мүмкін, – деді Парламент Мәжілісінің депутаты Сәлімжан Нақпаев. Оның үстіне республиканың 8 су-шаруашылық бассейнінің 7-еуі трансшекаралық екен, ал олардағы судың көлемі көрші мемлекеттердің ұстанған саясаты мен көңіл күйіне байланысты. Бұл жайт Қазақстанның су қауіпсіздігі жағдайын одан бетер ушықтыра түседі.Су ресурстары мемлекеттік деңгейде қорғалуы тиіс
Қазақстандағы өзендердің жалпы су ресурсы – 101 км³, оның 57 км³ ел аумағында түзіледі. Қалған көлем көрші мемлекеттерден келеді: Ресейден – 8 км³, Қытайдан – 19 км³, Өзбекстаннан – 15 км³, Қырғыз Республикасынан – 3 км³. Сондықтан біздегі су ресурстары сырттан келетін өзен-көлдердің ағысына тәуелді. Сөйте тұра, көрші мемлекеттермен арадағы су дауы ауық-ауық қозып тұратыны тағы жасырын емес. Еліміздің су қауіпсіздігін қорғау – мемлекеттік деңгейде шешімін көптен күткен көкейтесті мәселелердің бірі. Мәселен, көрші елдердің Әмудария мен Сырдариядан шамадан тыс су алуы Арал теңізінің түбін таяздатып, биоалуан тіршілігін тым жұтаңдатып жіберді. Оның экологиялық зардабы орасан. Егер теңіз сағаларынан су алу азаймаса, аталған проблема бұрынғыдан бетер ушыға беретіні түсінікті. Алайда Арал бассейнінде орналасқан бұрынғы төрт советтер республикасының мемлекеттері (Қазақстаннан басқа) теңізден ауыл шаруашылығының қажеттіліктері үшін су алуды көбейтпесе, азайтуға құлықты емес. Ұзындығы жағынан Еуропаның үшінші өзені саналатын Жайықтың суы жыл өткен сайын тартылып барады. 2010 жылдан бері өзен деңгейі 2,5 метрге төмендеген. Қазір оның бойында 12 су бөгеті тұр. Олардың әрқайсысы көлемі 10 млн шаршы метр су жинайды. Ол аз десеңіз, Ресей Федерациясы Орынбор қаласын сумен қамтамасыз етуді жақсарту мақсатында Жайық өзенінің бойына жаңадан тағы бір су бөгетін салуды жоспарлап отыр. Терістіктегі көрші бөгет құрылысына 300 миллион рубль бөлген. Мұның бәрі алдағы уақытта экологиялық қиындықтармен қоса, Қазақстанның су қауіпсіздігіне де үлкен соққы болатыны сөзсіз. Қазірдің өзінде Батыс Қазақстан облысы су ресурстары бойынша Ресейдің Саратов және Волгоград облыстарына тәуелді. Жыл сайын БҚО Саратовтан – 54 млн шаршы метр, Волгоградтан 28 млн шаршы метр су алады. Бірақ бұл жеткіліксіз. Батыс өңірін сумен толық қамтамасыз ету үшін қосымша 131 млн шаршы метр су қажет. Қазір Қазақстан Ресейден 1 шаршы метр суды 4,6 рубльге сатып алып келеді. Премьер-Министр орынбасары Р.Скляр Үкімет сағатында Батыс Қазақстан облысына Ресейден 131 млн шаршы метр су сатып алуы үшін қажетті 3,5 млрд теңге 2021 жыл бюджетінің мүмкіндігіне қарай қарастырылатынын айтқан. 2019 жылы Қырғыз Республикасының Ауылшаруашылық, тамақ өнеркәсібі және мелиорация министрінің орынбасары Жаныбек Керімәлиев «Су туралы заңға өзгертулер енгізілсе, Қырғыз Республикасы көрші елдерден су үшін қаржы талап ете алады» деп мәлімдеген еді. Бұған дейін 2000 жылдары дәл осы мәселені Қырғыз Парламентінің депутаттары да көтерген болатын. Ресми ақпаратқа сүйенсек, Қазақстан қырғыз еліне сол жылы су алу үшін 119 миллион теңге төлепті. Бұл қаржы қырғыз жеріндегі су қоймаларын жөндеу үшін беріліпті.Қытай Ертіс пен Ілені иеленіп алды
Қазақстанның Қытаймен арадағы су жанжалы Ресеймен және Қырғыз Республикасымен салыстырғанда әлдеқайда күрделі. Мәселен, бастауын Қытайдан алатын Іле мен Ертістің суына Нұр-Сұлтан, Өскемен, Семей, Павлодар, Қарағанды, Балқаш өңірлерінің тағдыры түгелдей тікелей тәуелді. Аспанасты елі осы екі өзенді арнасынан бұрып алу, олардың бойына бөгет салу, электр стансаларын орнату сияқты құйтырқылықтарды қымсынбай-ақ істеп жатыр. Ресми Бейжің 2019 жылы Ертіс-Қарамай каналы арқылы Қара Ертістің 30 пайыз суын Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданына бұрып алды. 2000 жылы Батыс Қытайды (Шыңжаң ұйғыр автономиялық ауданын) игеру бағдарламасын қабылдады. 2000-2002 жылдары бұл аймақтың экономикалық өсімі 8,2-8,7 пайыз көлемінде болды. 2006-2009 жылдары ол көрсеткіш 12 пайызға жетті. Бейжің Батыс Қытай халқының санын 2030 жылға қарай 20 миллионнан 100 миллионға жеткізуді жоспарлап қойған. Бұл дегеніміз алдағы уақытта Ертіс суын пайдалану бірнеше есеге артады деген сөз. Бұған қоса, Қытай Ертіс–Үрімжі каналы арқылы Қара Ертіс суының бір бөлігін Тарым су бассейніне айдауда. Ол жерден үлкен көлемде мұнай мен газ табылған. Қазір Бейжің бұл жерді де белсенді түрде игеруде. Сондай-ақ Қытай Іле өзенінің бойына 15 су қоймасын және 59 суэлектр құрылғысын орнатып, жыл сайын 15 шаршы километр өзен суын тартып жатыр. Экологтердің болжамынша, егер Бейжің Іле суын пайдалануды тағы 10 пайызға көбейтетін болса, онда Балқаш екіге бөлініп, Арал теңізінің кебін киюі мүмкін. Түйін.Жоғарыда айтылған жайттардың бәрін қорытындылай келе, алдағы 15-20 жылда елімізді сумен жабдықтау мәселесін қалай шешеді деп уайымдайсың. Сондай-ақ Қазақстанның су қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін бүгінгі билік қандай шаралар атқарып жатыр деп те алаңдайсың.
Дәулет АСАУ