Бұрын аңшылар тон, ішік сынды түрлі киім тігетін фабрикалар мен тері өңдеу цехтарына аң-жануарлардың терісін ғана өткізетін. Ал қазір «Заманына қарай адамы, адамына қарай амалы» дегендей, «мың түрлі ауруға ем» деген желеумен аю, қасқыр, борсық, суырларды басынан бақайшығына дейін сату үрдісі үдеп кетті. Тіпті, қоянның құмалағы да өтімді болып тұр. «Арам ет денсаулыққа зиян емес пе?» деп дәрігер мамандардың кеңесін алып отырған тұтынушы да жоқ. Шеттерінен «халық еміне» жүгінгіш болып алған. Сондықтан «Аңқау елге арамза молданың» керін келтірген аңшылар да түз тағыларының әр мүшесін қымбатқа бағалауға көшіпті.
Аюдың өті – 50 мың теңге!
Сонымен, жұрт «ем болады» деген сеніммен табиғатқа қырғидай тиіп жатыр. Ш.Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институты интернетте «Шыңжаң қазақтарының аңшылық дәстүрлері» деген жазба жариялады. Онда «Қасқырдың тілі, өті дәрі. Тілі талма ауруын қоймайды. Мұрынға жел түссе, бауырын қайраққа қайрап-қайрап, соны мұрынның сыртынан жағады. Бауырды алдымен кептіреді. Мұрнына дәріні жаққанда, күштілігі сондай, ауызға, тілге қанның дәмі келіп, қан татып кетеді, сол кезде дәріні тоқтата қою керек. Әйтпесе одан адам өліп кетуі мүмкін. Белге құрт түссе қасқырдың кепкен тілін қайраққа өлтіріп, белге жақса, науқас жазылады. Ол үшін қасқырдың тілін кептіріп қояды. Оны талқандап, суға езіп ішсе, талма (эпилепсия) ауруына ем. Қасқырдың асығын өзіңмен бірге алып жүрсең тіл-көз, ұшықтан аман-есен боласың. Атыс-шабыс болып кетсе, оқ та тимейді деген ырым бар. Машинада жүрсең, машина аударылса, өзің аман қаласың. Түлкінің тұмсығын асынып алған адам ешқашан еш нәрсені ұмытпайды. Аюдың өті жаман аурудан жазады. Оны алмас бұрын бір қапшық ине табу керек. Аюдың өтін жарып, ішіне инелерді салып жіберу керек. Аюды сойып, етін бұзып, әбден жұмыс біткен соң өттің ішіндегі инеден бір талы қалмай, бәрі еріп кетеді. Ең ем болатын күшті дәрі – осы. Рак ауруының бәрін емдейді. Майы буын қабынуына ем. Табан майын табаныңызға, қол майын қолыңызға жақсаңыз, қақсаудан, сырқыраудан ем болады...» деп шұбырта берген. Сол себепті бүгінде аюдың өті 50 мың теңгеге сатылып жатыр. «Ауырмаңыз» газетінің тілшісі «Аюдың өтін сатамын» деген жарнама иесімен сөйлесіп көрген екен. Әрине, тауарын өткізудің амалын білетін сатушы оны «бастан башпайға дейінгі мың да бір ауруға ем» деп, әбден мақтауын келістірген. «Бірақ оны дұрыс қолдану керек. Бидайдың дәніндей ғана бір түйірін 2 ас қасық қайнаған жылы суға езіп қоясың. Су 2 ас қасық болса, жетеді. Таңертең ашқарынға және кешке жатарда солай ішесің. Күніне екі рет. Осылай таусылғанша ішеді» деп білгішсініп қоюды да ұмытпаған. Айтуынша, оған өтті аңшылар 40-45 мың теңгеге өткізеді екен. Өзі соның үстінен 5 мың теңге пайда көріп отыр-мыс. Ішкі баға сондай болғанмен, шетелдіктер одан да қымбатқа сатып алуға дайын көрінеді. «Қазақстан тарихы» порталы келтірген дерекке сүйенсек, аюдың өтін кезінде денесіне шешек шығып, онысы асқынып кетіп, өлім аузында жатқан Құнанбай қажы да емге пайдаланған екен. Атақты Ырғызбай тәуіп оны қоңыр аюдың өтімен емдеп, аман алып қалыпты. «Емші қоңыр аюдың өтін бауырымен қосып алып, мейіздей етіп кептіріп, марал, бұғы, киік мүйіздерінен жасаған дәрілерін реттеп, әбден қайнатып, тазартқан. Неше түрлі шөптен, 41 түрлі жапырақтан, гүл мен тамырдан дәрі жасап, оны жылқының іш майына араластырып қайнатады. Жеті түрлі дәмнен тосап дайындап, оған аю өтінің тарыдайын екі-үш сүйкеп, жиі-жиі ішкізіп, 40 күн емдейді. Осындай күрделі емдеу жолынан өткен Құнанбай айтылған мерзімнен соң, ауруынан құлан-таза айығып шығады» деп жазылған порталда. Демек, әлгі сатушы әйел айтқандай, аюдың өтін қайнаған суға араластырып іше салуға болмайды. Еске сала кетсек, одан Шығыс медицинасында, әсіресе жапон елінде аса қымбат дәрі-дәрмек жасалатыны рас. Моңғолия, Қытай, әсіресе Тибет медицинасында жиі қолданылады. Алайда жүкті, емізулі нәрестесі бар әйелдерге, туберкулезбен ауыратындарға аюдың өтін қолдану қауіпті. Ауру үстіне ауру жамап, ағзадағы қауіпті ауру ошағын қоздырып алуы мүмкін. Қазақстанда аюдың өзі көп те емес. Алматы мен Шығыс Қазақстан облыстарында ғана бар. Онда да Алтай таулы ормандарының Шығыс Қазақстан бөлігінде 2 200, Жоңғар Алатауы жақта 550-дей ғана қоңыр аю бар екен. Қазір елімізде саудаға түсіп жатқаны – сол қоңыр аюдың өті. Бұл ретте Ауыл шаруашылығы министрлігінің Орман және аң шаруашылығы комитеті онсыз да қатары сиреп қалған аюды арнайы аңшылық маусымында есеппен атуға рұқсат еткен десек, 50 мың теңгеге өт сатушыларға оны браконьерлердің жеткізіп беруі ғажап емес.Құртқаның қынабы да өтімді
«Ұрғашы қасқырдың жыныс мүшесінен жасалған тұмар пайдалы» деседі біздің бұқара. Оның бір данасы 5-10 мың теңгеге сатылып жатыр. «3 мың теңгеден беремін» дейтіндер де бар. «Шипалық қасиетіне» келсек, оны бала көтере алмай жүрген әйелдер мен белі әлсіз ерлер бойында алып жүрсе, қуаттанып, бала сүйеді-міс. Тіпті, құмар ойынымен айналысатындар да қолы жақсы жүреді деген сеніммен құртқаның қынабынан тұмар жасатып алады екен. Бұдан бөлек, Жазушылар одағының мүшесі Мылтықбай Ерімбетов Әбибулла есімді қақпаншы туралы естелік жазды. Сонда аңшы күтімсіздіктен жас босанған әйелдердің омырауы ісіп кетсе, оған қасқырдың бауырын кесіп, кесеге кішкене езіп, екі рет жаққанда, ісіктің беті қайтатынын айтқан. Сондай-ақ 11 жыл бала көтермеген әйел суық тиген несеп жолына жағу үшін одан қасқырдың ішмайын алдыртқан. Туберкулезбен ауыратын тағы бір әйел қасқыр сойып жатқан қақпаншыдан оның екі бүйрегін сұрап алып, шоққа аунатып-аунатып жей салыпты. Оған қоса, қасқырдың майы буын ісінуін басады, тыныс жолы ауруларын емдейді, тамақ қабынғанда, қолқаға суық тигенде пайдалы, денеге шыққан түрлі жаралардың тез бітіп кетуіне сеп дегендей «ем-домы» толып жатыр. Алайда оны 7 жасқа дейінгі балаларға ішуге болмайды. Ересек адамның өзі күніне бір-екі қасықтан артық ішсе, өкпені күйдіріп жіберуі мүмкін. Сөйтіп, қазір бұл «шипалы майдың» да 150-200 грамы 3 мың теңгеге бағаланып отыр. Ал оның тісі – жағымен бірге. Суырып алуға тырыссаң, сынып кетеді. Оны ит қапқан балаға жақсы ем деп білетіндер суға салып, баланы шомылдырады. Халық арасында сұранысқа сұмдық ие болып алғаны сондай, қасқырдың бір азуы да қынабы сияқты 3-10 мың теңге аралығында сатылады. Ал азуды бойтұмар немесе кілт салғыш ретінде зергерлерге арнайы жасатсаңыз, бағасы 40 мың теңгеге дейін жетеді. Тіпті, тырнағынан жасалған тұмардың өзі 2 мың теңге тұрады. Өйткені онымен шаншу қадалған адамды емдеуге болады екен. Аюдың өті сияқты, қасқырдың да кептірілген өті сатылымда жүр. Біреуі 10-15 мың теңге тұрады. Оны суықтан, ауыр салмақтан болатын буын-омыртқа ауруларына, түрлі іш құрылысы дерттеріне қарсы қолданады. Ол аздай, оның терісін емге қолданатындар бар екен. Мысалы, 2018 жылы иленбеген бір терісі – 50 мың теңге, ал иленіп, ішік, тон, тұлып, аяқкиім тігуге жарайтындары 200 мың теңгеге дейін шарықтағаны есімізде. «Менде қасқырдың өңеші бар. Ангина мазалағанда емге соны қолданамын. Жақсы көмектеседі. Таңертең ашқарынға шалқайып жатып, ауызды ашу керек. Сосын жарты кесе қайнаған жылы суды қасқырдың өңешімен жүргізесіз. Мұны үш күн жасайсыз. Керемет ем болады. Ешқандай дәрі-дәрмектің керегі жоқ», – дейді Орал қаласының тұрғыны Гүлмира Бисенбаева. Қысқасы, наным-сенімге әбден бой алдырып алған қарапайым жандар үшін осы бір түз тағысының ем емес жері жоқ болып шығады. Қыза-қыза келе, биыл қасқырдың майымен коронавирустан қорғануға болатыны да айтылып қалды. Алайда дәрігерлер қасқыр майының иммунтүрлендіруші немесе кез келген өкпе және респираторлық ауруларға қарсы емдік қасиеті жоқ екенін ескертіп отыр. Сондай-ақ ДДСҰ ұйымы коронавирусқа қарсы халық арасында кең таралған ем-домның ешқайсысына дәлел жоқ екенін мәлімдеді. Өйткені кез келген аң-жануар майының пайдасы туралы бірде-бір ғылыми-зерттеу жасалмаған.Қасқыр мен қабанда паразит көп
Енді қоянның миын талма, қалтылдақ ауруға қуырып береді, суырдың қуығын кептіріп, несебі тұтылған кісіге жегізеді дегендей бірдеңелер тарай бастады. Сонымен қатар Түркістан облысының Мақтаарал ауданында жұртқа сынықшы ретінде танылған Медетбек Жолшиев деген кісі Саид Юлдаш Әлидің «Мен емшімін» деген кітабынан жұртты қоянның қанымен емдеуді үйреніпті. «Бір күні маған ауыр дертке шалдыққан жас жігіт келді. Терісі сүйегіне жабысып, өңі қуарған, көздері нұрсыз еді. Мен айтқандай, жабайы қоянның қанын соңғы тамшысына дейін ішіп, асқабақты да шикілей жей беріпті. Содан ол жазылып кетті», – дейді ол. Онымен қоймай, емші қоянның құмалағын жинап, оны нан арасына салып, шыжың дертіне шалдыққан балаға берсе, тез жазылатынын алға тартып отыр. Енді мамандардың кеңесіне құлақ түрсек, қасқыр – қауіпті инфекцияларды тасымалдаушы. Себебі ол кейде өлексе жейді. «Қасқырдың ағзасын жеген адам трихинеллез ауруына шалдығуы мүмкін. Бұл трихинелла құрттары – ағзаға әсер ететін аса қауіпті ауру. Ол адамды аянышты халге әкелетін улы заттарды шығарады», – дейді ветеринарлық-санитарлық сараптама зертханасының меңгерушісі Роза Имашева. Бұл ретте нарықта 5 мың теңгеден сатылып жатқан құрқылтай ұясының «80 түрлі ауруға ем» екеніне тоқталмай-ақ, бізге сұхбат берген кәсіби аңшы Нұржан Жолдыбекұлының пікіріне кезек берейік. «Иә, маған да тапсырыс бергендер бар. Оны орындаған да уақыт болған. Осыған қатысты өз ойым: мысалы, аю өтінен қышыма қотырға қарсы мазь жасайтын адамды білемін. Ол адам осы өт ішіндегі қойыртпаққа қосымша қандай препарат қосатынын, оның пропорциясын айтпайды. Ал аю, борсық, суыр майын шамадан көп ішсе, бауырға өте зиян. Ал қасқырдың өті, жыныс мүшесі, т.б. ағзаларынан ешқандай пайда жоқ. Өйткені ол көбіне өлексе жейтіндіктен, етінде түрлі паразит, личинка бар. Қасқыр екінің бірі ала алмайтын әккі аң болған соң, оған қатысты тылсымға толы мифтер көп. Шындыққа жанаспайды. Мысалы, «жабайы қабан шөп жейді, демек оның етін жесе болады» деп жатады. Ол дұрыс емес! Өйткені қабан – шошқа. Жылдың қай мезгілінде болса да жерді қопарғанда тышқан, т.б. жеуге жарамсыз жанды-жансыздың барлығын талғамай жейді. Қысқасы, аң етінде, дене ағзаларында ешқандай тылсым жоқ! Сондай-ақ «ұрғашы қасқыр сарпайы ешкімге бұйырмас үшін артын тістеп тастайды» дейді. Бұл – жалған. Алдыңда қашып келе жатқан қасқырға артынан атқан оқ артына тимей ме?! Сосын ол орнында айналып, жанына батқан жерін тістелейді. Демек, оқ қай жеріне тисе, сол жерін жұлмалайды», – дейді Нұржан Жолдыбекұлы.Еркеғали БЕЙСЕН