Қазақстан – тәуелсіздік алғаннан бергі жылдарда ел ішіндегі ғана емес, аймақтық, тіпті жаһандық бейбітшілікті сақтауды басты ұстаным еткен мемлекет. Тәуелсіздіктің елең-алаң шағында, Қарулы Күштерді енді жасақтап жатқан кездің өзінде Орталық Азияның, тіпті тұтас ТМД кеңістігінің қауіпсіздігі үшін сарбаздарын ұйымның сыртқы шекарасына жібергені бар. Сөйтіп, Қазақстан адамзаттың бейбіт өмір сүруіне мүдделі екенін көрсеткен. Бұл – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев ұстанған саясаттың негізгі басымдықтарының бірі.
Бітімгерлік миссияны Елбасы бастаған
Негізі, Елбасы Қазақстандағы тұрақтылық пен бейбітшілікке төнуі мүмкін қауіп-қатердің сан қырлы екенін жақсы білді. Елді іштен ірітуді көздейтіндер әдетте сыртта отырады. Ал сырттағылар ел шекарасына шиеленіске толы, түрлі қақтығыс болып жатқан өңірлер арқылы жақындайтыны сөзсіз. Одан бөлек, аймақтық қақтығыстар мен тұрақсыз ахуал босқындар легін көбейтеді де, олардың бір бөлігі Қазақстанға қарай ағылуы мүмкін. Сондықтан ел ішіне экстремистік идеялардың енуіне, босқындар армиясының қалыптасуына, аймақтағы әлеуметтік-экономикалық жағдайдың шиеленісуіне жол бермеу үшін Қазақстан алдымен посткеңестік елдердің аумағындағы, кейін тіпті жаһандық масштабтағы бітімгерлік миссияларына қатысты. Ал Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі тура мағынасында айтқанда бітімгер тұлға болатын. Н.Назарбаевтың бітімгерлік миссиясы КСРО тарамай тұрып-ақ басталды. Елбасы 1990 жылдың сәуірінде ҚазКСР Президенті болып сайланған сәттен-ақ бітімгерлік миссиясын бастады. Өйткені дәл сол кезде Кавказда Әзербайжан мен Армения арасында Таулы Қарабақ үшін жанжал басталған болатын. Дәлірек айтқанда, 1988 жылы басталған жанжал екі жыл ішінде әбден шиеленіскен еді. Сондықтан Н.Назарбаев пен Ресей президенті Б.Ельцин Таулы Қарабақтағы қантөгісті тоқтатуды маңызды деп санап, араағайындық жасауға кірісті. Екі елдің президенттері 1991 жылғы 20-23 қыркүйекте Баку, Степанакерт және Ереван қалаларында болып, бірнеше кездесу өткізген еді. Ал 1992 жылғы 27 тамызда Елбасы Алматыда Қазақстан, Әзербайжан және Армения сыртқы істер министрлерінің үшжақты кездесуін ұйымдастырды. Осылайша, Қазақстан Кавказдағы жанжалдың тоқтауына мүдделі болды. Одан бөлек, Қазақстан Иранның ядролық бағдарламасына қатысты дауды шешу үшін 2000 жылдары бірнеше мәрте диалог алаңын ұсынған болатын. Сөйтіп, батыс елдері мен Тегеран өкілдерінің мәселелерді үстел басында талқылауына мүмкіндік берді. Сонымен бірге Ауғанстандағы, Сириядағы соғысты тоқтатуға қатысты талай ұсыныс айтылды. Ауғанстанды қалпына келтіру үшін еліміз ұдайы гуманитарлық көмек көрсетіп келеді. Ал Сириядағы соғысты тоқтату үшін қарсыласушы топ өкілдерін бір үстелдің басына жинаған «Астана процесі» деп аталатын формат бүгінде көпке танымал. Әрине, араағайындық жасап, жанжалдасушы тарапты келісімге келуге шақыру оңай іс емес. Алайда 30 жылға жуық уақыт ішіне Н.Назарбаевтың бітімгер ретіндегі келбеті қалыптасты. Бәлкім содан да шығар, аймақтық саясатта Қазақстанның диалог алаңын ұсынғанын құп көретіндер пайда болды. Мәселен, 2015 жылы Түркия Ресейдің Су-24 ұшағын атып түсіргеннен кейін екі елдің арасындағы байланыстың түзелуіне тікелей Назарбаевтың ықпал еткені бар. Тіпті, түрік саясаткерлері мен масс-медиасы Ресеймен арадағы кикілжіңді шешуге Назарбаевтың араласқанын қалайтынын бірнеше мәрте тұспалдаған. Кейін шынымен де Қазақстан басшысының араласуымен Р.Ердоған мен В.Путин кездесіп, мәселелер шешілді. Бұл оқиға отандық дипломатия мен еліміздің бітімгерлік миссиясы тарихында қалатыны сөзсіз.Өзгелер үшін жан бергендер
Еліміздің бітімгерлік миссиялары жайлы сөз еткенде, әрине Қазақстан сарбаздарының ТМД-ның сыртқы шекарасын күзетіп, Тәжікстандағы азаматтық соғысты тоқтатуға атсалысқаны еске түседі. Нұрсұлтан Назарбаев 1993 жылы Тәжікстанға әскер жіберу туралы шешім қабылдады. Өйткені Тәжікстанда 1992 жылы азаматтық соғыс басталып, көптеген адам мерт болған еді. Тіпті, тәжік-ауған шекарасын күзеткен ешкім болмады. Ал есірткі, қару-жарақ контрабандасы осы иен қалған шекарадан ТМД елдеріне өтіп жататын. Елбасы сол кездегі оқиғалар жайлы: «1992 жылғы 11 қарашада күрделі ахуалға орай, Тәжікстанның Жоғарғы Кеңесі ТМД елдеріне республикаға бітімгерлік күштерін енгізу туралы өтініш жолдады. 1993 жылғы 22 қаңтарда Минскідегі ТМД саммитінде мемлекет басшылары бұл үндеуді қарастырып, қолдады. Осыған байланысты, мен Жоғарғы Бас қолбасшы ретінде құрамында шекара, ішкі және жаяу әскер түрлерінен құралған роталары бар 700 адамдық жеке құрама батальонды Тәжікстанға ауған шекарасының ең қатерлі учаскелерінің бірін күзетуге жіберуге бұйрық бердім. Өкінішке қарай, кейбір сарбаздарымыз опат болды. Олар біздің ортақ мүддемізді қорғауда өздерінің жауынгерлік борыштарын абыроймен атқарды» деп жазды «Тәуелсіздік дәуірі» атты кітабында. Ал тәжік-ауған шекарасында 2001 жылға дейін 50-ге жуық сарбазымыз мерт болған еді. Соның ішінде 1995 жылғы сәуірде тосқауылға түсіп қалған қазақстандық ротаның ерлігі ерекше есте қалады. Сол шайқаста 17 жауынгеріміз қаза тауып, 50-і жараланған. Қазақстан сарбаздары Тәжікстанда бейбітшіліктің орнауына атсалысып, сол жолда барын салған болатын. «Қазақстан батальоны, тәуелсіз мемлекеттердің басқа да бөлімшелерімен бірге, тәжік жерінде бейбітшілік орнатуға ықпал етті. Алдына қойылған міндеттерді орындау барысында қазақстандық сарбаздар бірнеше мәрте Тәжікстан аумағына енуге әрекет жасаған қарулы құрылымға соққы берді, қару-жарақ пен есірткі тасымалына тосқауыл қойды. Олар жағдай тұрақталған 2001 жылға дейін тәжік-ауған шекарасын күзетті. Осы уақытта батальон құрамында 8 мыңнан астам адам қызметтен өтті, көптеген офицер мен солдат көрсеткен ерлігі үшін орден-медальмен марапатталды» деп жазды кейін Нұрсұлтан Назарбаев. Ал 2003 жылы «Қазбат» Иракқа аттанған болатын. Қазақ әскерлері бес жыл бойы Ирак жерін жарылғыштан аршу, суды тазалау, Ирак сарбаздарын оқыту сияқты көптеген қызмет атқарды. Мина жарылған кезде сарбаздарды құтқармақ болған Қайрат Құдабаев атты офицеріміз сол Ирак жерінде көз жұмды. Бес жылда «Қазбат» сарбаздары 4 млн-нан астам мина мен жарылғыш заттың көзін жойып, 6 718 текше метр су тазартты. Ирак әскери адемиясының 872 курсантына жарылғыш затты жоюдың әдісін үйретті. Лаңкестік әрекеттер мен бұрын төселген мина, фугастардың жарылуынан зардап шеккен 5 мыңнан астам азаматқа медициналық көмек көрсетті. Ал 2007 жылдан бері қазақстандық бітімгерлер Батыс Сахара, Кот-д'Ивуар, Ливан сияқты елдерге жіберілді. Сол жылдан бері 35 қазақстандық әскери қызметші, оның ішінде төрт әйел азамат БҰҰ-ның Непалдағы, Кот-д’Ивуардағы, Батыс Сахара мен Ливандағы миссияларына штаб офицерлері мен әскери бақылаушылар ретінде қатысқан. Ал Ливанға арнайы рота 2018 жылдан бастап жіберіле бастады. Президент Қ.Тоқаев Ливанға арнайы әскери бөлім жіберу Қазақстанның бітімгершілік әлеуетін арттыратынын айтқан болатын. «БҰҰ бітімгершілік әлеуетінің дайындық жүйесіндегі міндеттер желісін кеңейту үшін Қазақстан саперлердің, әскери медицина қызметкерлерінің, барлау және әскери полицияның арнайы бөлімшелерін ұсынды. Бұл бөлімшелер қазіргі бітімгершілік операцияларында барынша сұранысқа ие» деген еді Президент. Яғни, Қазақстанның бітімгерлік миссиясы еліміздің БҰҰ аясында беделінің өсе түсуіне септігін тигізіп жатыр.Ардақ СҰЛТАН