Қазір ел экономикасын қарқынды жақсартудың бірден-бір жолы – халықаралық бизнесті дамыту. Халықаралық бизнес ішкі нарықтағы бәсекелестікті арттырып, компанияларды жаңашыл болуға итермелейді. Сонымен қатар халықаралық бизнеспен айналысу қазақстандық өнімдерді әлемдік нарыққа шығаруға мүмкіндік береді. Халықаралық аренада Қазақстанмен серіктес болуға экономикасы әрі мәдениеті жағынан қолайлы ел – Жапония.
Қазақстан мен Жапония елдерінің экономикалық әріптестігі қазіргі таңда өте өзекті. Себебі біріншіден, Жапония – әлемдегі экономиканың дамуы жағынан (ЖІӨ бойынша) үшінші мемлекет. Жапония экономикасының жалпы ішкі өнімі бүкіл әлем экономикасының шамамен 6%-ына тең. Жапония нарығының алпауыт көлеміне қарамастан, Қазақстан мен Жапония арасындағы сауда, яғни екі ел арасындағы экспорт пен импорт көлемі Қазақстанның толық сауда балансының 1,5%-ы ғана. Демек, бұл көрсеткішті арттыруда әлі де жүзеге аспаған әлеует бар. Жапонияның технологиялық тұрғыдан да, қаржы тұрғысынан да Қазақстанға ұсынары көп. Ал Қазақстан өз кезегінде жапондық инвесторларға инвестициялардың жоғары рентабельділігін қамтамасыз етіп, Жапонияға өңделген минералды және ауылшаруашылық өнімдерін экспорттай алады. Екіншіден, тіпті жиырмасыншы ғасырдың басында Алашорда интеллигенциясы жапон елінің даму моделімен ерекше қызыққан және қазақ елінің дәл сол модел бойынша дамығанын қалаған. Сұлтанмахмұт Торайғыровтың Жапония туралы мақаласында жапондықтардың 1860 жылдардағы жағдайы қазақтардан да нашар болғанын, бірақ олардың небәрі 20-30 жыл ішінде экономикалық дамуы жағынан еуропалық мемлекеттерді де озып кеткені айтылады. Үшіншіден, Жапония сынды дамыған мемлекеттен инвестиция тарту Қазақстан экономикасының дамуына зор үлес қосады. Шетелдік капиталды тарту әрқашанда еліміздің экономикалық саясатының ең басты шарттарының бірі саналады. Алайда соңғы кезде инвесторлардың Қазақстанға қызығуы төмендей бастағандай көрінеді. Айталық, 2018 жылы шетелдік тікелей инвестициялар мөлшері 24,3 миллиард АҚШ доллары болса, 2019 жылы бұл көрсеткіш төмендеп, 24,1 миллиард болды. Шетелдік капиталды тарту Қазақстандағы өндірісті дамыту мен жұмыс орындарын ашу үшін шешуші фактор болғандықтан, Жапондық инвесторлардың назарын аудару еліміздің әл-ауқаты үшін өте маңызды.Тіліміз бөлек болғанмен, ділімізде ұқсастық бар
Қазақстан мен Жапония арасындағы қолайлы экономикалық серіктестік пен бизнестің дамуына жағымды әсер ететін факторлардың бірі – екі ұлт ділінің, ой-санасының ұқсас тұстарының мол болуы. Бұл халықаралық саудадағы елдер ұқсастығы теориясымен түсіндіріледі, яғни швед экономисті Штеффан Линдердің пайымдауы бойынша, екі ел арасындағы сауда мөлшерін үш фактор анықтайды: қос ел арасындағы қашықтық, қол қойылған экономикалық, саяси келісімшарттар және мәдениет жақындығы. Яғни, Қазақстан мен Жапония тұрғындарының мәдениеті мен ой-санасының ұқсас болуы өзара экономикалық саудаға өте жағымды әсер етеді. Қазақстан мен Жапония арасындағы экономикалық серіктестікке жағымды әсер ететін келесі жайт – екі ел экономикасының өндіріс факторлары жағынан бір-біріне өте үйлесімді болуы. Іргелі экономикалық теорияда төрт өндірістік фактор аталып көрсетіледі: жер (жер ауданы және жерасты ресурстар), еңбек (демек, адам саны мен адам капиталының сапасы), қапитал (басқа сөзбен – қаржы) және технологиялар. Қазақстанда жер, минералды ресурстар көп болғанымен, адам саны аз және адам капиталының сапасы төмендеу. Ал Жапониядағы жағдай толығымен қарама-қайшы: жер ауданы аз, адам саны мен адам капиталының сапасы өте жоғары, капиталы мол. Демек, екі ел арасындағы өзара әріптестік арқылы Жапония мен Қазақстан өздерінің әлсіз тұстарын қалпына келтіріп, мықты тұстарын тиімді қолдана алады. Қазақстан мен Жапония арасындағы жан-жақты серіктестікке мүмкіндік беретін келесі фактор – Жапониядағы ішкі экономикалық жағдай. Күншығыс елінің экономикасы 1960 жылдан бері қарқынды дамып, небәрі 20-30 жыл ішінде Еуропаның беделді мемлекеттерін жалпы ішкі өнім көрсеткіші бойынша артта қалдырып, экономикасы алпауыт елге айналды. Дегенмен соңғы 30 жылда жапон экономикасының дамуы тежеліп, баяулап қалған жайы бар. Бұл жағдай Жапонияны экономикаға серпін беретін сыртқы даму стратегияларын әзірлеп, сол бағытта жұмыс істеуге мәжбүрлейді. Яғни, сыртқы даму – шет елдерге, әсіресе дамушы мемлекеттерге инвестиция жасау арқылы экономиканың өсу қарқынын күшейту. Мысалы, әлемдегі ең үздік экономика АҚШ осындай нәтижеге тек ішкі экономикасын дамытып қана емес, сыртқы сауда мен басқа мемлекет экономикаларына инвестиция жасау арқылы қол жеткізді. Сонымен қатар жапондық банктердегі пайыздық мөлшерлеме 0-1% аралығында, яғни жергілікті тұрғындар мен кәсіпкерлерге ақшаны депозитте сақтау тіпті тиімді емес. Ал капиталдың молдығын ескерсек, ең тиімдісі – капиталды дамушы елдерге инвестициялау арқылы ұлғайту. Сол себепті Қазақстан мен Жапония арасындағы экономикалық серіктестік тек қана Қазақстанға ғана емес, Жапонияға да пайдалы болмақ. Экономикалық серіктестікке қолайлы әсер ететін келесі фактор – саяси тұрғыдан қауіп-қатер мен тәуекелдің болмауы. Көп жағдайларда тығыз экономикалық қарым-қатынас саяси тәуелділікке немесе түрлі саяси қысымға әкеліп соғады. Қазақстан үшін бұл жаңалық емес, тәуелсіздік алғалы бері Ресейдің қас-қабағына қарап келеміз. Бұған тарихи факторлар ғана емес, экономикалық байланыстар да әсер етіп отыр. Өйткені Қазақстан импортының 37%-ы Ресейден келетінін және біз шекаралас мемлекеттер екенімізді ескерсек, Ресеймен саяси кикілжіңге жол беру еліміз үшін жағымды болмайды. Келесі географиялық көрші Қытайды қарастырсақ, бұл жағдайда да саяси тәуекелдер бар. Қытай – Қазақстанның ірі экономикалық серіктесі: экспорттаушы және импорттаушы елдер арасында екінші орын алады. Кастнердің зерттеуі бойынша, Қытаймен экономикалық әріптес мемлекеттер оған саяси тұрғыдан тәуелді болуға бейімді болып келеді. Қазақстанның негізгі экономикалық серіктестері Ресей мен Қытай шекаралас болғандықтан, Қазақстанда сол елдерге тиесілі капитал мөлшерінің тым үлкен болуы үлкен саяси тәуекелдерге әкелуі мүмкін. Ал Қазақстан мен Жапонияның мүмкін болатын тығыз арақатынасы екі ел арасындағы қашықтыққа байланысты, ешқандай саяси қысымға немесе тәуелділікке әкеліп соқпайды. Сонымен қатар бұған дейінгі екі елмен салыстырғанда, Жапония – өте бейбіт мемлекет. Сол себепті де Жапония мен Қазақстан арасындағы бизнесті дамыту екі ел үшін өте қолайлы ғана емес, Қазақстанға саяси қысым түсірмейтін өте жағымды экономикалық әріптестік болады. Сонымен қатар қос ел арасындағы саяси түйісу нүктелерінің болуы экономикалық серіктестікке қолайлы жағдай туғызбақ. Бұл саяси түйісу нүктелерінің бірі – екі елдің де ядролық қарудан бас тартуы және ядролық сынақтарға тыйым салу саласындағы Қазақстан мен Жапония арасындағы өзара іс-шаралардың орындалуы. Ядролық қарудан зардап шеккен елдер ретінде ядролық қару мен сынақтарға қарсы ынтымақтастық жөніндегі қазақ-жапон комитеті құрылып, Жапонияның осы комитетке бөлген қаржысы 1 миллиард 770 миллион жапон йені болды. Бұл – Қазақстан мен Жапонияның әлемдегі бейбітшілікті сақтау және ынталандыру мақсатында бірлесіп жұмыс атқаратынының айқын айғағы. Сонымен қатар Жапонияда Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевты аса құрметтейді, осының дәлелі – 2019 жылдың күзіндегі жапон императоры Нарухитоның интронизациясына Нұрсұлтан Әбішұлының шақырылуы. Осы кездері Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан Президенті лауазымында болмағанына қарамастан шақырылуы Елбасының жапон-қазақ арақатынасында маңызды рөл атқаратынын және Жапонияда аса құрметтелетінін дәлелдейді. Жоғарыда көрсетілген саяси түйісулер мен аспектілер екі мемлекет арасындағы сәтті серіктестікке зор үлесін қоспақ.Серіктестікке кедергі келтіретін факторлар да бар
Әрине, Қазақстан–Жапония қарым-қатынасы мінсіз дамиды деп кесіп-пішіп айтуға болмайды. Екі елдің экономикалық ынтымақтастығын жақсарта түсуге кедергі келтіретін факторлар да бар. Олар географиялық, мәдени және құқықтық сипатқа ие. Егер жағымсыз факторларды сипаттайтын болсақ, біріншіден екі елдің географиялық тұрғыдан бір-бірінен тым алыс жатқаны көзге түседі. Қазақстан мен Жапон аралдарын 5 827 шақырым қашықтық бөледі. Еліміздің батыстан шығысқа дейінгі ұзындығы 2 963 км екенін ескерсек, қос ел арасына екі Қазақстан сыйып кете алады деген сөз. Рас, қазіргі жаһандану заманында қашықтықтың маңызы бұрындағыдан әлдеқайда төмен. Бірақ екі ел арасындағы арақашықтық өзара сауда мөлшерін белгілейтін факторлардың бірі. Логистика бағасы төмен және тауарларды жеткізу жылдамдығы жоғары болғандықтан, жақын орналасқан елдермен сауда жүргізу әлдеқайда тиімді болып келеді. Алайда екі мемлекет арасындағы үлкен қашықтық экономикалық әріптестікті болдырмайды деуге келмейді. Мысалы, осы фактор инвестициялау үрдісіне кері әсер етпейді. Екіншіден, екі елде бизнесті жүргізудегі айырмашылықтар, нақтырақ айтсақ, шешім қабылдау жылдамдығының үйлеспеуі өзара серіктестікті нығайтуға кері әсер етеді. Мысалы, жапондық компанияларда шешім қабылдау үрдісінің жылдамдығы өте төмен. Кішігірім мәселе болса да, жапондық менеджердің өздігінен шешім қабылдауға құзыреті жоқ. Әрбір мәселе топ ішінде талқыланып, ұжымдық шешім қабылданады. Осының арқасында әрбір қабылданған шешім есепті, жан-жақты қарастырылған, ұзақмерзімді болып келеді. Тойота көлігі сынды жапондық тауарлардың сенімділігі мен ұзақ мерзім қызмет етуі жапондық бизнес мәдениетімен байланысты екені сөзсіз. Алайда сапалы шешім жасау өте ұзақ уақыт алады. Қазақстанда керісінше, шешімдер өте тез қабылданады, бірақ бұл шешімдер көбінесе соңына дейін ойластырылмаған әрі ұжымдық емес болып келеді. Елордада аяқталмай қалған Astana LRT жобасының құрылысы бұған айқын дәлел. Бұған дейін жазылғандай, кәсіпкерлікте адамдар арасындағы қарым-қатынас өте маңызды. Ал осы екі елдің бизнес жүргізу мәдениетіндегі айырмашылықтар ортақ жобалардың іске асуына, келіссөздердің сәтті болуына кері әсер ететіні анық. Айтпақшы, Қазақстандағы инвестициялық ахуалды ынтымақтастыққа кері әсер ететін үшінші фактор ретінде бағалауға болады. Орта Азиядағы көршілермен салыстырсақ, алаңдауға негіз жоқтай көрінуі мүмкін. Расымен де тәуелсіз Қазақстан тарихында 350 миллиард АҚШ долларынан астам шетелден қаражат тартылған болатын. Алайда бұл инвестициялардың басым бөлігі тек мұнай-газ саласына тартылғанын және соңғы жылдары жылдық инвестиция тарту қарқыны баяулағанын ескерсек, қандайда бір мәселелер бар екені анық. Әлемдік мамандардың айтуынша шетелдік инвесторлар үшін оңтайландырылған салық салу жүйесі, тұрақты банк жүйесі, тұрақты саяси жағдай, әділ соттардың, әрі ұтымды құқықтық негіздің болуы маңызды фактор саналады. Әрі инвесторлар шектен тыс бюрократия мен жемқорлықтың болмауын қалайды. Осы шарттарды қарастырсақ, саяси тұрақтылықтан басқасының бәрінде Қазақстан кемшін түсетін тұстары бар. Мысалы, GFICA халықаралық агенттігінің «Елдердің тікелей шетелдік инвестициялар үшін тартымдылығы» рейтингінде Қазақстан тек 52-орында, ал Transparency International ұйымының «Жемқорлықты қабылдау индексінде» Қазақстан мүлде 82-орында тұр . Жапондық инвесторлардың да Қазақстанның шетелдік инвестицияларды қорғау қабілетіне күмәнмен қарайтыны түсінікті. Жапонияның Қазақстандағы бұрынғы елшісі Масаёси Камохараның осы жағдайға байланысты «Қазақстандағы инвестицияға байланысты салық салу мен заң жүйесінің айқындық, әділдік пен заң негізіне сәйкестігі жапондық кәсіпкерлерді көп ойландырады» деген болатын. Дегенмен қос мемлекет арасындағы байланыстарды тереңдетудің мүмкіндіктері мол. Тек нақты шараларды пысықтап, сол бойынша әрекет ету керек.Бағыт айқын, тек мақсат қою керек
Қазақстан мен Жапонияның инвестиция, сауда салаларындағы серіктестігі жаңа деңгейге көтерілуі үшін біздің пайымдауымызша, ең алдымен Жапония мен Қазақстан арасында тікелей үздіксіз әуеқатынасы орнатылуы керек. Бұл екі ел бизнес өкілдерінің қарым-қатынасын жандандыруға бағытталған ең бірінші әрекет. Bloomberg мамандарының ойынша, екі ел астанасының арасында тікелей әуеқатынастың орнатылуы өзара экспорт пен импортты едәуір ұлғайтады. Бұл байланысты түсіну өте оңай – кәсіпкерлер үшін «уақыт–ақша», яғни екі ел арасында қатынау неғұрлым жеңіл болса, өзара кәсіпкерлік қатынастар соғұрлым көбірек орнамақ. 2019 жылдың жазынан бастап Нұрсұлтан Назарбаевтың тікелей тапсырмасымен SCAT әуекомпаниясы Нұр-Cұлтан – Токио бағытында аптасына бір рет ұшатын әуе рейсін іске қосты. Алайда пандемияға байланысты бұл рейс тоқтап тұр. Кәсіпкерлер осы рейс ашылғанға дейін екі ел арасында қатынау үшін Сеуль қаласында ұшақ ауыстырып, жолға 14 сағат жұмсауға мәжбүр болды. Тікелей әуе рейстердің ашылуы жапондық туристер санының ұлғаюына әкелетіні анық. Егер әрбір турист әлеуетті инвестор немесе таныс инвесторлар үшін ақпарат көзі екенін ескеретін болсақ, бұл шараның маңызы әлдеқайда артпақ. Сондықтан рейсті ұлттық флагман – Air Astana ұйымдастырғаны абзал. Екіншіден, Қазақстанның инвестициялық климатын жақсарту өте маңызды. Өйткені инвестициялардың қауіпсіздігі жапондық инвесторларды алаңдатқан ең басты мәселелердің бірі болды. Қазіргі уақытта Қазақстан үкіметі бұл мәселеге өте көп көңіл бөледі: шетелдік инвесторлардың сеніміне бөлену, Қазақстанның инвестициялық тартымдылығын арттыру мемлекеттің ең басты басымдықтардың бірі болып келеді. Алайда керекті реформалар институционалдық өзгерістерді қажет ететіндіктен өте ұзақ уақыт алуы мүмкін. Қысқа мерзімде Қазақстанның инвестициялық тартымдылығын арттыру үшін Астана Халықаралық Қаржы орталығы (АХҚО) жобасы іске асырылған болатын. Жақында Japan DX атты жапондық IT бірлестік АХҚО қармағына кіруге өз қызығушылығын білдірген болатын. Болашақта АХҚО Қазақстан мен Жапония арасындағы экономикалық әріптестікті дамытуда үлкен маңызға ие болатынына нық сенімдімін. Үшіншіден, Қазақстан мен Жапония арасындағы экономикалық қарым-қатынасты дамытуға себепкер болатын делдалдар буынын тәрбиелеу қажеттілігі бар. Бұлар – жапон, ағылшын тілдерін жетік меңгерген, жапон салт-дәстүрінен хабары бар, жапондықтардың бизнес жүргізу мәдениетінің қыр-сырын білетін адамдар. Өйткені жапондық кәсіпкерлердің басым көпшілігі ағылшын тілінде әжептәуір сөйлейтініне қарамастан, мүмкіндігінше өз тілін қолдануды қолайлы деп есептейді. Әрі жағдайдан хабары жоқ салаларда және мемлекеттерде іс жүргізгенде жергілікті консалтинг көмегіне жүгінуді жөн санайды. Демек, жапон тілі мен салт-дәстүрін жетік білетін мамандар қызметі осындай сәттерде өте қажет. Осының бәрін ескере отырып, Жапония мен Қазақстан арасында кәсіпкерліктің дамуына қол ұшын беретін делдалдарды тәрбиелеу өте маңызды. Қазіргі уақытта жапон тілін жетік меңгерген, әрі қос елдің бизнесінен түсінігі бар адамдар аз. Жапон университеттеріне оқуға түсетін студенттердің басым көпшілігі инженерия, медицина салаларын таңдайды. Ал бизнес, сауда бағытында білім алғысы келетін қазақстандықтар көбінесе америкалық немесе британдық университеттерде оқиды. Сондықтан мемлекет бұл сәйкессіздікті жою үшін арнайы гранттарды енгізу қажет.Үміт күттіретін нақты салалар да бар
Қазақстан мен Жапония арасындағы сәтті серіктестікті қалыптастыруға ықпал ететін үш нақты саланы атап өтуге болады. Біріншісі – ауыл шаруашылығы, яғни Жапонияға ауылшаруашылық өнімдерін экспорттау. Жапония – әлемдегі жер көлемі өте кішкентай елдердің бірі әрі аралда орналасқан. Бірақ шамамен 125 миллион халық санымен, әлемде 10-орынды алатын мемлекет. Яғни, кішкентай жер егістікке немесе мал жайылымына мүмкіндік бермейді, ал халық саны мол, демек тағам өнімдеріне сұраныс жоғары. Ал Қазақстанда керісінше. Елімізде жер көлемі үлкен және егін егуге немесе мал өсіруге қолайлы, бірақ адам саны жер ауданына пропорционалды емес, өте аз. Демек, Қазақстанның ауыл шаруашылығы саласында салыстырмалы артықшылығы бар. Сонымен қатар жапондықтар өз денсаулығын күту үшін табиғи өнім тұтынуға үлкен мән береді. Сол себепті Жапонияда қазақстандық табиғи ауылшаруашылық өнімдері үлкен сұранысқа ие болатыны күмәнсіз. Екінші сала – бұл IT технологиялар саласы. Бұл салада жапондықтардың үздік екені баршаға аян, ал Қазақстанда бұл сала енді ғана дамып келеді. Осы салада қарқынды дамуды қамтамасыз ету үшін жетекші елдердің тәжірибесін енгізу маңызды. Сол себепті де жапондық компанияларды Қазақстанға шақырып, қаржы ғана емес, тәжірибемен бөлісуге барлық жағдайын жасау қажет. Қазіргі уақытта АХҚО-да IT саласында жұмыс істегісі келетін шетелдік компаниялар үшін ерекше жақсы жағдай жасалынған. Сонымен қатар Қазақстанда компьютер саласын меңгерген жас мамандардың жаңа буыны өскендіктен білікті жұмыс күші соншалықты тапшылық болмас. Үшінші сала – бұл минералды ресурстарды өндіру және өңдеу саласы. Бұл саланың болашағы өте зор, себебі қазірде Қазақстан экономикасының мұнай мен газ өндірісіне тәуелділігін азайту өте маңызды мәселе. Қазақстан жері минералды ресурстарға бай екенін ескерсек, Қазақстан бұл ресурстарды тек қана өндіріп, шикізат күйінде экспорттау емес, өңдеп, өнім түрінде шығару мақсатын қарастыру керек. Бұл мақсатқа жету үшін жаңа заманауи технологиялар мен мол қаражат қажет, ал жапондық ірі инвесторларды қызықтыра алсақ, бұл мәселелердің шешімін табуға болады. Жапондықтарда да, өз кезегінде Қазақстаннан тау-кен өнімдерін импорттау қызығушылығы бар.ТҮЙІН:
Қысқасы, Қазақстан мен Жапонияның арасындағы экономикалық байланыстарды тереңдетудің мүмкіндігі мол. Біздің жапондарды қызықтыратын ресурстарымыз да аз емес. Сондықтан Үкімет қос ел арасындағы интеграцияны тереңдетуге айрықша назар аударғаны дұрыс. Тіпті, мұндай жоспарлар стратегиялық сипатқа ие екенін де ұмытпау керек. Жапониямен серіктес болудан ешқашан ұтылмаймыз.
Айтпақшы, қазақ халқы да шығыс елдерінің ішінен жапондарға сүйсініп, соларға ұқсағысы келетіні тағы бар.
Бекзат КЕРІМБАЙ, Назарбаев университетінің экономика факультетінің студент-зерттеушісі