Жыл басынан бері елімізге 4 мыңға жуық қандасымыз оралған екен. Ал тәуелсіздік жылдарынан бері келгендері 1 миллионнан асып жығылады. Олардың ақырындап болсын тарихи Отанына көш түзеуі үшін тиімді жағдай жасалуы тиіс екені сөзсіз. Ең құрығанда баспанасы болғаны жөн. Еліміз бұл мақсатта біраз жобаны іске асырды. Әйткенмен, кейбір кемшіліктер де жоқ емес. Әсіресе, қандастарға арналып салынған үйлердің сапасы сын көтермей тұр.
Сапасыз баспана қандастарды сыртқа тебер
Әңгімені әріден бастасақ. 2009-2011 жылдардағы Үкімет қаулысы негізінде Көкшетау қаласының маңындағы Красный Яр деген елді мекеннен «Нұрлы көш» бағдарламасы бойынша 276 отбасына, атап айтқанда қандастарға арнап 138 қоспәтерлі жер үй салынған. Бірақ осы баспаналар 10 жылдан бері таусылмайтын мәселеге айналды. Былтыр Парламент Сенатының депутаты Мұрат Бақтиярұлы әбден ушыққан проблеманы көтеріп, қандастар жағдайын сөз қылған еді. Красный Ярдағы сапасыз үйлер үшін мемлекет қорынан 1,2 млрд теңге шығындалған. Әр үйге шамамен 59 мың АҚШ доллары жұмсалыпты. Сенатордың айтуынша, мұндай ақшаға коттедж салуға болады. «Ақша талан-таражға түсіп кеткен. Құрылыстың сапасын көзімізбен көрген соң айтып отырмын. Биттің қабығындай «гипсокартон» деген материалдан салынған. Іргетас деген атымен жоқ. Еденге қарақағаз тастаған. Олар мұндай үйге қалай аренда төлейміз деп отыр. Қазақша айтқанда, бөлінген ақша толық бармай, қалтаға түскен. Ол үйлерге адам түгілі, мал ұстауға келмейді. Біз қандастарымызды әкеліп сондай жерге кіргізіп қойдық» деген еді Мұрат Бақтиярұлы. Сөйтсек, қандастар үшін салынған баспаналар құрылысының «былығы» мұнымен бітпеген екен. Сапасыз салынғаны бір бөлек, үйлер мүлде заңдастырылмаған. Ал бұған жауапты Ақмола облысының әкімдігі қандастарды айыптаған. Алғашында тұрғындар «Тұрғын үй құрылыс жинақ банкі» арқылы шартқа отырады. 50 пайыз алғашқы жарнасын жинап, қалған сомасын 5 пайыздық мөлшерлемемен сатып алу туралы ұсыныс берілген. Әкімдік дерегіне сенсек, шарт жасаған 215 отбасының екеуі ғана жинаққа уақытылы ақша салып отырған. Ал оның себебін ақшаның тапшылығы мен үйлердің сапасыздығына байланысты деп көрсеткен. Қазір бұл үйлерді жергілікті билік тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық балансына берген, ол арендалық баспанаға айналған. Соның өзінде тұрғындарды 73 млн теңгеге қарыздар етіп қойған. Айына әр отбасы шамамен 6 400 теңгенің маңайында төлеу керек болған. Бірақ сапасыз үйлерден қандастардың біразы көшіп те кетіпті. Әйтеуір, әкімдік қандастардың біразы алған үйлерін өзгелерге жалға беріп қойғанын айтады. Бірақ жергілікті биліктің былығын «Отандастар қорының» өкілдері әшкерелеп берген болатын. Мәселен, әкімдік қызметкерлері үйдің сапасына талап қойған қандастарға қысым көрсетіп, соның кесірінен небір оқиғалар да тіркелген. Ал облыстағы басшылар баспаналарды қалпына келтіру үшін деген желеумен 10 жылдың ішінде облыс бюджетінен 237 млн теңге жұмсаған. Одан оңалып кеткен жағдай жоқ.
Шығыстың да шарты көп
Өскемен іргесінде қандастар қоныстанған Шығыс кенті бар. Мұнда да мәселелер жетерлік. «Нұрлы көш» бағдарламасы арқылы салынған баспаналар тым сапасыз екені анықталған. Ал қандастар сапасыз үйді өз меншігіне рәсімдей алмай отыр. Суық үйлер электр тогымен жылытылады. ШҚО әкімдігінің мәлімдемесі бойынша, Шығыс ауылы халқының жергілікті компания алдындағы электр қарызы 3 рет бюджеттен өтелген екен. 2011 жылы 40 млн теңге, 2012 жылы 38,6 млн теңге, 2013 жылы 11 млн теңге қала бюджетінен төленген. Дегенмен үйлердің сапасы реттелмейінше, қандастар бұл үйлерді заңдастыруға құлшына қоймайтын тәрізді. Осылай мыңдаған қандасымыз 10 жыл бойы әуре-сарсаңға түсіп келеді. Былтыр проблеманың себебіне жауапты тұлғаларды жазалау үшін Бас прокуратураға құжаттар жолданса да, әлі істің шешімі бола қоймағандай. Соңы сұйылып кетсе де, таңғалмасымыз хақ. Ал алдағы уақытта салынатын баспаналардың сапасына қатысты тағы шу шықпасына кім кепіл?Ескінің күйін жаңа үйлер де кешпей ме?
Жуырда Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының бастамасымен Ақмола облысы Аршалы ауданындағы қандастарға арналған Агроқалашық салынатыны мәлім болды. Агроқалашықта бақандай 1 282 баспана бой көтермек. Әйтсе де, біз құрылысы енді басталған осы үйлердің сапасына осы бастан күмәндана бастадық. Қанша қаржы бөлінді, ненің есебінен, кім жауапты болмақ? Осы сауалдарды желеу етіп Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы төрағасының орынбасары Әділбек Ыбрайымұлымен сөйлескен едік. Оның айтуынша, осы жолы бұрынғы кемшілік қайталанбайтын секілді. – Көкшетау маңындағы Красный Яр шағынауданы мен Өскемен іргесіндегі Шығыс ауылында үйлер сапасыз болып шықты. Бірақ бұл келеңсіздікке біз ешқандай шара қолдана алмаймыз. Мемлекеттің ақшасына салынды, сондықтан оны бақылайтын арнайы қадағалаушы мемлекеттік органдар бар. Әйткенмен, ондай келеңсіздік осы жолы салынатын үйлерде болмауы тиіс. Жаңа үйлерге мемлекет есебінен ақша бөлінбейді. Үй іргесі қаланатын аймақ қандастардың бірлесіп сатып алған жері. Яғни, әр жердің заңды иесі бар. Құрылыс «Асар» әдісімен жүргізіледі. Тұрғындар өз үйін өзі салады. Өзі салған жерде құрылыс сапалы болмақ. Әр адам өз дүниесіне жанашарлықпен қарайтыны хақ. Содан соң ол жерге көшіп келіп, үй салатын қандастардың дені – құрылысшылар. Қолынан іс келеді. Ал үй салынды делік. Көшіп келетін қандастарымыз байлар емес, қарапайым адамдар. Сондықтан олар кәсіп істеуі тиіс. Ол үшін маңайындағы 300 гектар жерге жылыжай салынады. Мал бордақылау орындары мен қолөнер шеберханалары тұрғызылады. Тағы ескерер жайт – тек қандастар қоныстанбайды, арасында жергілікті халық та болады. Яғни, өзге елден келген бауырларымызды қоғамға кіріктіруіміз қажет. Ал су, электр жүйесін тарту мен мектеп, дәрігерлік мекемені жергілікті билік жасақтап береді. Әзірге құжаттары реттеліп жатыр, пандемия болмағанда осыған дейін аяқталар игі іс еді, – дейді ол. Қорытындылайтын болсақ, қандастарға қатысты шешілмеген мәселе сансыз. Біз тек бір баспана тақырыбының айналасында толғадық. Алдағы уақытта салынар үйлердің сапасы берік боларына сеніміміз бар. Ал талай жылдан бері «жыры» бітпеген ескі әрі сапасыз баспаналардың жайы не болмақ?Мадияр ТӨЛЕУ