Қылышынан қан тамған Кеңес Одағы тұсында Алаштың қасіретіне айналған Семей ядролық полигоны, Ембідегі әскери полигон жерлерінің жайы жұртшылықты жиі мазалайды. Аталған мәселе биік мінберлерде, БАҚ беттері мен телеарналарда көп көтерілді. Бірақ әлі де болса жіті назар аударылмай, жеткілікті көңіл бөлінбей келе жатқаны қынжылтады.
Бұл орайда ғалымдардың пікірі де екіге жарылған. Бірі – әскери және ядролық полигон жерлерін қалыпқа келтіріп, ауыл шаруашылығына пайдаланған жөн десе, екінші біреулері полигон зардаптарының алдағы мыңжылдықтарда да қалыпқа келмейтініне нық сенімді. Осы саланың жілігін шағып, майын ішкен сарапшылар мен ғалымдардың, тиісті министрліктен сұрап, мән-жайды толығырақ зерделеп көруді жөн көрдік. Тақырыпты қаузаған сәттен-ақ алдымен Ауыл шаруашылығы министрлігі ойға оралды. Дереу ресми хат жазып, бірнеше күнге дейін жауабын күттік. Ақыры қойылған сауалдарымызға жауап та жетті. Министрліктің мәліметінше, Семей ядролық полигонының жерін босалқы жер қорының құрамына беру Үкіметтің 1996 жылғы 7 ақпандағы №172 қаулысымен реттелген. Ал кезінде түрлі ауыр сынақтар өткізілген Ембі әскери полигоны жерлері туралы Қазақстан заңы 2017 жылғы 5 сәуірдегі «1995 жылғы 20 қаңтардағы Қазақстан Республикасы мен Ресей Федерациясы арасындағы Ембі полигонын (5 580 сынақ жұмыстарын қамтамасыз ету базасы) пайдалану және жалға беру шарттары туралы келісімнің және 1996 жылғы 18 қазандағы Қазақстан Үкіметі мен Ресей Федерациясы үкіметінің арасындағы Ембі сынақ полигонын (5 580 сынақ жұмыстарын қамтамасыз ету базасы) жалдау туралы шарттың қолданысын тоқтату жөніндегі шаралар туралы Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасындағы хаттаманы ратификациялау туралы» заңымен жалдан шығарылған. Келісім мен шарт 2017 жылғы 1 қаңтарда өз қолданысын тоқтатыпты. Министрліктен табиғи және қолдан жасалған сынақтардан топырақ қабаты бүлініп, әбден зардап шеккен полигон жерлерін қайта ауыл шаруашылығына пайдалану мәселесін сұрадық. «1995 жылғы 20 қаңтардағы Қазақстан мен Ресей Федерациясы арасындағы Ембі полигонын (5580 сынақ жұмыстарын қамтамасыз ету базасы) пайдалану және жалға беру шарттары туралы келісімнің 5-бабына сәйкес келісім қолданысын тоқтату барысында бірлескен комиссия құрылып, ол жер учаскелерін, жылжымалы және жылжымайтын мүлікті қабылдау-беруді жүзеге асырады. Көрсетілген келісімнің нормалары бойынша Ресей Федерациясы жер учаскелерін әрi қарай пайдаланатындай жағдайда қайтаратыны туралы талаптарды көздейді. Комиссия қайтарылатын жерлерде тиісті зерттеулер жасап, учаскелер жағдайы нормативтерге сай болған жағдайда мүлікті қабылдау-беру актісіне қол қойылған соң мемлекет меншігіне қайтарылып, оларды өзге мақсаттарға, оның ішінде ауыл шаруашылығы мақсатына да пайдалануға болады», – деді Ауыл шаруашылығы министрлігінің баспасөз қызметі.
Мәселені одан әрі топырақтану саласын тереңірек зерттеп жүрген ғалымдардан сұрамақ болдық.
«Бұған дейін осыдан 5-6 жыл бұрын полигонның кейбір жерлеріне зерттеулер жүргізілген. Бірақ ол жердің нақты қандай жағдайда екенін анықтап айтып бере алмайды. Сондықтан бұл жерлерге кешенді түрде зерттеу жұмыстарын жүргізу керек. Бұған, әрине қомақты көлемде қаражат бөлінуі тиіс. Полигон жерлерін арнайы картаға түсіру керек. Топырақ қабатына ауыр металдардың қаншалықты әсер еткенін анықтау қажет. Біздің институт Ауыл шаруашылығы және Қоршаған ортаны қорғау министрліктеріне топырақтың құрамын зерттеуге ұсыныс білдірген. Бірақ қолдау таппады. Зерттеу жасауға қаржы қарастырылмапты. Аталған бағытта Алматы қаласындағы Энергетика министрлігіне қарасты ядролық физика институты да бізбен бірлесіп зерттеу жүргізбек болған. Бірақ қаржы бөлінбегендіктен, аяқсыз қалған. Әрине, аталған мәселеге министрліктің назар аударғаны жөн. Әр саладан ғалымдарды қажет етеді. Егер тапсырыс болса, мониторинг жүргізіп, арнайы карта жасап, эксперименттер өткізіп, үш жыл көлемінде зерттеп шығуға болатын еді. Бұл орайда ядролық физика институтында 2014-2015 жылдары зерттеу жүргізілген. Бірақ онда ядролық салада болмаса, топырақтың құрамы зерттелген жоқ», – дейді Ө.Оспанов атындағы Топырақтану және агрохимия ғылыми-зерттеу институтының топырақ экологиясы бөлімінің ғылыми қызметкері, жас PhD ғалым Тоқтар Мұрат.
Бұл пікірді кезінде Ауыл шаруашылығы министрлігін басқарған, топырақтану ғылымының жілігін шағып, майын ішкен қазіргі Парламент Сенатының депутаты, ғалым Ақылбек Күрішбаев та қуаттады. Ғалымның айтуынша, полигон жерлері егістік егуге мүлдем жарамайды.
«Елімізде қазір 96 миллион гектардан астам жер игерілмеген. Бұл жерлерде Кеңес Одағынан бері ешқандай егістік болмаған. Кеңес Үкіметінен бастап қуаңшылық аймағының тізімінде болды. Топырақ құнарлы болуы үшін кемінде 250 мм-ге дейін жауын-шашын болуы тиіс. Ал мұнда бар-жоғы 60-100 мм ғана жауын болады. Сондықтан бұл жерлерге нақты кешенді зерттеулер жүргізу керек. Кеңес заманында космоэкономика тұсында бұл жерлерге қаралмағандықтан, топырақ қабатындағы залалдың қаншалықты зиян келтіргені белгілі. Әрине, бұл табиғатқа келтірілген залалдың зардаптарын бізден кейін болашақ ұрпақ та жүздеген ғасыр бойы тартуы мүмкін. Әзірге бұл жерлер ешқандай ауыл шаруашылығына жарамайды», – дейді Ақылбек Күрішбаев.
Жердің жағдайына қатысты жайды анықтау және топырақтың құрамын зерттеу жұмыстарына қам-қарекеттерінің бар-жоғын білмекке Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігіне де хабарласқанбыз. Бірақ баспасөз хатшысы бірден ресми хат жазуымызды сұрады. Қош, хатты да жібердік. Алайда өткен аптада жібергенімізбен, хатымызға жауапты әлі ала алмадық. Тіпті, баспасөз хатшысымен тілдесу де мүмкін болмады. Жауабын береміз деп айтқанымен, одан кейін бірнеше мәрте телефон шалып, WhatsАpp әлеуметтік желісінде жазғанымызбен, еш нақты жауап болмады.
P.S.
Сонымен, аталған мәселені біраз тереңіне бойлап, зерттеп, зерделеуге тырысып көрдік. Алайда қашанда бәрі қаржыға келіп тірелгенін, ал тиісті сала министрліктерінің мәселеге әлі де болса бейжай қарап отырғанын аңғарғандай болдық. Кеңес заманынан бері күрделі өзгеріске ұшыраған полигон жерлерінің тағдыры қалай болатыны әзірге белгісіз. Оған осы салада қағаз кемірген топырақтану ғалымдары мен тиісті министрліктердің батыл әрекеттері қажет сияқты. Ал оның жуық арада болар түрі көрінбейді...
Абзал АЛПЫСБАЙҰЛЫ, Ақмола облысы