Биыл жыл басынан бері прокурорлар полицейлердің қылмысқа қатысы жоқ адамдарды «күдікті» деп тану туралы 1 мыңнан астам қаулысын заңсыз деп танып, күшін жойған. Құқық қорғау органдары атына қатаң сын бұрыннан айтылып келеді. Халық та, бизнес те, сарапшылар да салаға реформа керегін ескертті. Көптен күтілген осы түбегейлі өзгерістер басталды. Ішкі істер органдары қылмысқа қатысты адамдарға өз бетінше күдікті мәртебесін бере алмай қалады. Сонда олар немен айналыспақ?
Қазір прокурорлар мен тергеушілер жиі кездесіп, жаңа процессуалдық жағдайда қалай жұмыс істеуге болатыны туралы ақылдасып жатыр. Мысалы, осы аптада Бас прокурор Ғизат Нұрдәулетов пен Ішкі істер министрі Ерлан Тұрғымбаев прокуратура мен полиция органдарының басшыларын жинап, бірлескен кеңес өткізді. Онда Мемлекет басшысы Қ.Тоқаевтың тапсырмасымен енгізіліп жатқан қылмыстық процестің үш буынды моделі және жаңа форматтағы жұмыстың ерекшеліктері талқыға салынған.Әр істің артында – тентіреген тағдыр
Бас прокуратура мамандарының байламынша, бүгінде сотқа дейінгі тергеп-тексеру органдары қылмыстарды ашумен, дәлелдеме-айғақ заттарды жинаумен, оларды бағалаумен, сондай-ақ іс бойынша процестік шешімдер қабылдаумен бір мезгілде айналысамын деп жүріп, кінәні дәлелдеу мәселесіне тиісті көңіл аудара бермейді. Ал бұл болса – ең маңыздысы: қандай да бір адамның қылмыстық жауаптылығы туралы мәселе де соның негізінде шешіледі. Нақты деректер осы тоқтамды растайды. Статистикалық мәліметтерге сәйкес, 2015 жылдан бергі 6 жыл ішінде сотқа дейінгі тергеу аясында 2 мыңнан астам, нақтылай айтсақ, 2 197 азамат заңсыз ұсталған. Азаматтардың конституциялық құқықтарын бұзу фактілері 3 есеге жуық, яғни 209-дан 598-ге дейін өсіпті. Тергеу органдарына қатысты шағымдар 2015 жылғы 2 702-ден 2020 жылғы 6 799-ға дейін 2,5 есе өсті. Төбе шашты тік тұрғызар деректер бар: прокурорлар тергеу мерзімдерін үзу және істерді тоқтату туралы 100 мыңнан астам, атап айтқанда 129 635 шешімнің күшін жойыпты. Әйтпесе, тәртіп сақшылары арасында істі ашу орнына оны архивке өткізе салу әдетке айналған. Айталық, ұрланған ұялы телефондардың көбі сол бойы табылмайды. 7 мыңға жуық (6 792) істі прокурорлар қосымша тергеуге қайтарды. Өз кезегінде соттар да өздеріне түскен 3 мыңнан астам – 3 497 істі кері қайтарды. Осыдан-ақ істердің сапасыздығын байқауға болады. Соның кесірінен қаншама іс сотта жайрап қалып, елді ұлардай шулатқан, мемлекетке аса ірі көлемде зиян келтірген қылмыскерлер бостандықта тайраңдауын жалғастырады немесе кейбір тұлғалар қылмысы болмаса да, ниеті қарау тергеушілердің қыспағына түсіп, тауқымет тартады, беделіне арылмастай дақ түседі. Ішкі істер қызметкерлерінен жазықсыз жапа шеккен азаматтар жоғарғы инстанцияларға мұңын шағып жүгінеді. Прокурорлар қанағаттандырған шағымдардың саны 46%-ға – 2015 жылғы 10 905-нан 2020 жылы 15 911-ге дейін, ал соттар қанағаттандырған шағымдар саны 3 есеге – 2015 жылғы 383-тен 2020 жылы 1 076-ға дейін артты.Үш буынды үлгі ұшпаққа шығара ма?
2020 жылы Германия, Эстония, Дания, Норвегия, Финляндия, Швеция, Нидерланд, Жаңа Зеландия, Аустрия, Канада секілді елдер World Justice Project тәуелсіз халықаралық ұйымының «Құқықтың үстемдігі индексі» рейтингінде алғашқы ондыққа енді. Озық елдердің тәжірибесін зерделеп, үлгісін үйрену үшін қазақстандық құқық қорғау органдарының делегациялары Германияға, Эстонияға және Грузияға аттанған. Нәтижесінде, Қазақстанда енгізу үшін қылмыстық процестің үш буынды жаңа моделі пысықталды. Бұл реформа тікелей ел Президентінің тапсырмасымен қолға алынғанын айта кеткен жөн. Мемлекет басшысы 2020 жылғы 1 қыркүйектегі Жолдауында қылмыстық қудалау органдары, прокуратура және сот арасында өкілеттіктерді нақты ажырата отырып, 3 буынды модельді енгізу және ЭЫДҰ-ға мүше дамыған елдерінің үлгісі бойынша отандық қылмыстық саланы жаңғырту қажетін мәлімдеді. Жаңа модельге сәйкес, қылмыстық процестің негізгі үш міндетін түрлі орган орындауы тиіс: біріншіден, сотқа дейінгі тергеу, яғни ішкі істер органдары – қылмысты ашумен, оның жолын кесумен, соған қатысы бар адамдарды анықтаумен, айғақзат-дәлелдемелерді жинаумен және ары қарай нығайтумен айналысады. Екіншіден, прокуратура – полиция жинаған дәлел-дәйектемелерге тәуелсіз құқықтық баға береді, азаматтардың құқықтарының бұзылуына, адал, кінәсіз адамдардың қылмыстық процеске тартылып, күдікті атануына жол бермеуге міндетті болады. Сондай-ақ негізгі процестік шешімдерді қабылдаумен, сотта айыптау ісін қолдаумен шұғылданады. Үшіншіден, жаза тағайындауға, тергеу әрекеттерін санкциялауға, сотқа дейінгі тергеу органдары мен прокуратураның заңсыз әрекеттері мен шешімдеріне шағымдарды қарауға – сот жауап береді. Құқықтық қызмет саласынан хабары жоқ азаматтарға жаңа жүйенің ескісінен еш айырмашылығы жоқтай көрінуі мүмкін. Шынында, айырмашылық жер мен көктей. Жаңа жүйеде полицейлер тек істі ашып, материалдарды жинайтын төменгі деңгей, «делдал» рөлінде ғана қалады. Ал негізгі шешім қабылдау енді прокурорларға көшеді деп күтілуде. Прокурордың мақұлдауынсыз бірінші кезеңдегі басты процессуалдық шешімдердің ешқандай заңгерлік күші болмайды.Жаңғыру кезеңдері белгілі
Жолдау жарияланғалы бері реформа жылдам қарқын ала бастады. 2020 жылғы 19 желтоқсанда «Кейбір заңнамалық актілерге қылмыстық процесте азаматтардың құқықтарын қорғауды күшейту және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заңды Парламент қабылдап, Президент қол қойды. Бұл заңға сай, полиция қылмыстық істер бойынша тұлғаларды күдікті деп тану туралы шешімдерін прокурорлармен келісуі керек. Сондай-ақ қылмыстық істі тоқтату туралы процессуалдық шешімдерді де прокуратура бекітеді. Шешуші процессуалдық шешімдерді келісімнен өткізудің осы жаңа рәсімі тергеудің ерте сатыларында іске құқықтық баға беруге, адал адамдарды қылмыстық қудалаудан босатуға жол ашыпты. Елде оң өзгерістер байқалуда. «Биыл жыл басталғалы прокурорлар күдікті деп тану (1 084) және қылмыстық әрекетті саралау (514) бойынша 1,5 мыңнан астам қаулыны заңсыз деп таныды. Ал өткен жылы осындай небәрі 88 шешімнің ғана күші жойылған болатын. Қадағалауды күшейту нәтижесінде күдікті деп тану туралы шешім 22%-ға – 29 мыңнан 23 мыңға дейін, ал саралауды айқындау 3%-ға – 16 мыңнан 15 мыңға дейін азайды. Осының арқасында адамдардың едәуір бөлігін қылмыстық процеске негізсіз тарту фактілерінің жолы кесілді», – деп хабарлады Бас прокуратура. Бұл заң – тек алғашқы қадам. Оның нәтижелері екінші қадамға – құқық қорғау органдарының жауапкершілік аймақтарын қайта бөлуге серпін берді. Осы орайда енді «Кейбір заңнамалық актілерге құқық қорғау органдары, прокуратура және сот арасындағы өкілеттіктер мен жауапкершілік аймақтарының аражігін ажырата отырып, үш буынды модельді енгізу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» жаңа заң жобасының тұжырымдамасы әзірленіп отыр. Заң қабылданғаннан кейін органдар арасындағы жауапкершілік аймағын қайта бөлетін жаңа модель кезең-кезеңмен өмірге жолдама алады. 1-кезеңде – 2022 жылдан бастап адам өлтіру істері бойынша, 2-кезеңде – 2023 жылдан сыбайлас жемқорлық қылмыстар туралы істер бойынша, 3-кезеңде – 2024 жылдан кейін аяқталған істердің қалған барлық санаты бойынша жаңа модель енгізілмек.Полиция мен прокурор бірге отырады
Жалпы, прокурорлар біраздан бері онсыз да Ішкі істер министрлігінің жұмысын түзеумен айналысып келеді. Нақтылай кетсек, соңғы 2,5 жылда прокуратура өзіне келіп түскен 1 097 айыптаушы актіні қайта құрып шықты: 2019 жылы – 135 іс, 2020 жылы – 253, ал 2021 жылдың басынан бері – 709 іс. Яғни, прокурорлар қайта жазған айыптаушы актілерінің саны еселеп өсуде. Бас прокурор Ғ.Нұрдәулетовтың мәліметінше, қаулысы прокурорлардың келісімінен өткен осындай қылмыстық істер бойынша сотта ақтаушы үкімдер шығарылмаған. «Егер прокурорлар қайта құрмағанда, айыптаушы істер сотта «жайрап» қалатын ба еді?!» деген пікір туады. Негізі, Израиль, Ирландия, Исландия және Испанияны қоспағанда, ЭЫДҰ-ға мүше 37 елдің 33-інде тек прокурор ғана адамға күдік пен айып таға алады. Адамдардың бас бостандығын уақытша шектеуді, тұтқынға алуды сұрап, сотқа да тек прокурор жүгінеді. Айыптау актісін құру және оны сотқа жіберу – ЭЫДҰ-ның барлық елінде прокуратураның ерекше функциясы саналады. «ЭЫДҰ елдерінің осы тәжірибесі қазақстандық құқық қорғау және сот жүйелерін одан әрі жетілдіру және жаңғырту үшін үлгі. Германия, Грузия және Эстонияда полиция – қылмыстарды ашумен және дәлелдемелер жинаумен айналысады. Азаматтарды қылмыстық қудалау аясына тарту енді прокурорларға байланысты болады. Сондықтан прокурорларымыз кәсібиліктің, адалдық пен әділеттіліктің үлгісі болуы керек. Жаңа модель заманауи құқық қорғау жүйесін қалыптастыру кезеңдерінің біріне айналады», – деген ұстаным білдірді Бас прокуратура. 3 буынды модельді енгізу қоғамның құқық қорғау органдары мен сотқа деген сенімін өзгертуге, әділдікті арттыруға, азаптау және тергеу секілді рұқсат етілмеген әдіс-тәсілдерді болдырмауға, сыбайлас жемқорлық пен бюрократияны қысқартуға әкелуі тиіс. Сондай-ақ реформа аясында тергеу бөлімдерін білікті мамандармен толықтыру, материалдық-техникалық жарақтандыру жүзеге асырылады. Қалай болғанда да, әзірше көзге ұрып тұрмағанымен, құқық қорғау жүйесінде түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр. Мысалы, ШҚО-ның Полиция департаменті бастығының орынбасары Елдос Закимов Мемлекет басшысының тапсырмасымен, өңірде үш буынды модель енгізіліп жатқанын айтады. «Бүгінге дейін біздің 5 722 шешіміміздің 5 509-ы прокурорлармен келісілді, бұл 96,3% болды», – дейді ол. Маңғыстау облысында қылмыстық істі тергеудің үш буынды моделі аясында алдағы уақытта қалалық Полиция басқармасының ғимаратында прокурорлар мен тергеушілер бір кабинетте отырып, бірге жұмыс істейтін көрінеді. Қазір облыс прокуратурасының бес қызметкері қалалық Полиция басқармасының тергеушілеріне жетекшілік етеді. Корпоративтік ортада полицейлер мен прокурорлар бірін-бірі жақтыра қоймайтыны құпия емес. «Екі қошқардың басы бір қазанға сыймас» дегеннің кері келмесе болғаны. Жаңа реформа саланың ізгі жолмен ілгерілеуіне түрткі болса, халық тек құптайды. Жаңа модельдің жақсы және жаман қырларын, оң және теріс жақтарын тек өмір мен тәжірибе ғана көрсете алмақ.Елдос СЕНБАЙ