Мамыр айының соңын ала Парламент Мәжілісіндегі «Nur Otan» партиясының бір топ мүшесі Үкіметке депутаттық сауал жолдады. Мұнда заңсыз жұмыс істеп жатқан карьер мәселесі көтеріліп, оның адам денсаулығы мен экологияны айықпас кеселге ұрындырып, мемлекетті қып-қызыл шығынға батырып отырғаны айтылған.
Бас прокуратураның мәліметінше, соңғы үш жылда республикада карьерді заңсыз игеруге байланысты 303 қылмыстық құқықбұзушылық тіркелген. Оның ішінде Алматы облысында –39, Ақмола облысында – 32, Түркістан облысында – 32, Павлодар облысында – 23, Шығыс Қазақстан облысында – 27, Шымкент қаласында –11, өзге аймақтардың да жағдайы осыған ұқсас.
Топырақ тозып, су лайланады
Әрине, заңсыз немесе жасырын түрде жұмыс істеп тұрған карьерде еңбек қорғау мен табиғат сақтауға қатысты қарапайым қағидалардың өзі орындалмайтыны түсінікті. Қараусыз кеніштерден көлденең табыс табушылар жер қойнауын пайдалануға қатысты қолданыстағы барлық құқықтық реттеудің қағидатын өрескел бұзған. Сонымен бірге экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету, табиғи ресурстарды пайдалануды мемлекеттік реттеу, тағы басқа біршама Экологиялық және Жер кодексінің талабы тәрк етілген. Бұл, біріншіден, кеніштің ішіне түскен адамның өзінің денсаулығы мен өміріне қауіпті. Екіншіден, мұндай бейберекет кәсіп жерді тоздырып, топырақтың құнарлы қабатын түбегейлі талқандап бітеді. Сондай-ақ өңірдің инфрақұрылымын да айтарлықтай зиян шектіріп отыр.
Мұндай жағдай жергілікті халықтың, әсіресе табиғат қорғаушыларының наразылығын тудырып, тіпті оның соңы әлеуметтік шиеленіске соқтырып жатады. Мәселен, жуырда Атырау облысының Тасқала ауылында туған жердің бауырын аяусыз тілгілеп жатқан карьер жұмысына төзбеген жүздеген ауылдықтар заңсыз кеніштің жабылуын талап етіп, митингіге шықты. Түркістан облысында да Арыс, Бадам және Ақсу өзендері айналасының бейберекет қазылуы жұртшылықтың ашу-ызасын келтірген. Ал Боралдай өзенінің бойында 16 жылдан бері жұмыс істеп тұрған тас, құм өндіретін карьердің кесірінен аталған өзеннің суы тартылып, ондағы Қызыл кітапқа енген балықтардың саны 10 есе азайып кеткен.
Бүгінде елорданың маңайында 54 заңсыз карьердің бар екені анықталды. Сондай-ақ Ақмола облысы аумағында карьерде жұмыс істеген 28 жер қойнауын пайдаланушының рұқсаты болмаған. Жамбыл облысында өз бетінше қазылған 32 кеніш орны тіркелген. Ал Алматы қаласында көпқабатты тұрғын үйдің жанына жақын орналасқан №1 карьер қожайындарының тым асқақтап кеткені соншалық, олар жер қазу жұмыстарын жүргізу үшін құзырлы органдардың келісімін алу қажет деп таппаған.
Ал Шығыс Қазақстан облысының құқық қорғаушылары бір жылдың ішінде өңірде заңсыз алтын өндірумен айналысатын 69 ірі жер қойнауын пайдаланушыны әшкерелеген. Заңсыз алтын өндіру ісі облыстың 10 ауданында анықталған. Олар өз кәсіптері үшін мемлекетке баж салығын төлемеген, жерге рекультивация жасамаған. Соның салдарынан мемлекетке 456 миллион теңге зиян келтірген. Ал экологтер одан табиғатқа келген зардапты 3 миллиард теңгеге бағалап отыр.
Мәселен, Жарма ауданының «Тау дала» орман шаруашылығы аумағында алтын өндірумен айналысқан компания жұмыстарын Былқылдақ өзенінен 50-100 метрдей қашықтықта жүргізген. Бұл ерекше қорғалатын аймаққа жатады. Жер қазу жұмыстары кезінде 19 гектар аумақтың топырақты жоғары құнарлы қабаты зақымданған. Қазір аталған компанияның үстінен қылмыстық іс қозғалып, ол сот қарауына жіберілді.
Алтынның үштен бірі астыртын өндіріледі
Мәжіліс депутаттары жариялаған кейінгі бес жылдың статистикасына сенсек, республика аумағында өндірілген алтынның үштен бірі заңсыз жолмен алынғанына көз жеткіземіз. Мұндай бейбастыққа заңның солқылдақтығы жол берген. Астыртын кен қазушылардың әрекеті бізде қылмыстық емес, әкімшілік заңбұзушылық болып саналады. Қазақстанда ұрлық үстінде ұсталған «қара» кен қазушылар бар-жоғы 50 мың теңге айыппұл төлеп құтылады. Салдарынан астыртын кен қазушылардың 80%-ы үйреншікті «кәсібіне» қайта көшеді. Ал көрші Ресей мен Беларусьте мұндайларға 7 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы кесілген.
«Астыртын кен қазушыларды айыппұлмен қорқыта алмайсыз. Кейінгі жылдары бірқатар қылмыстық заңдарға әкімшілік құқықбұзушылық мәртебесі берілді. Содан бері министрліктер тарапынан да, Үкімет тарапынан да «қара» кен қазушыларға қарсы қолданылатын жазаны қатаңдату туралы ұсыныс түскен жоқ. Бағалы металдардың заңсыз айналымымен айналысатындардың жауапкершілігін күшейту үшін халықаралық тәжірибеге сүйену қажет»,– дейді Парламент Мәжілісінің Төрағасы Нұрлан Нығматулин.
Бағалы металдардың заңсыз айналымына қатысты бап Қылмыстық кодекстен алынып тасталғалы бері, енді астыртын кен қазушылардың әрекеті «Экологияға зиян келтіру» бабы бойынша рәсімделеді. Онда да бұл бап «табиғат зиянкестері» бір гектардан кем емес аумақты зақымдағанда ғана қолданылады. Сондықтан мұндай істердің көпшілігі сотқа жетпей, бұзылып жатады.
Былтыр Қостанай облысы бойынша ҰҚК департаментінің қызметкерлері «Қайрақ» автомобиль өткізу пунктінде Ресейдің Челябі облысына кетіп бара жатқан жүк автомашинасын тексеріп, жалпы салмағы шамамен 10 тонна болатын алтын кенін тапты. Құжат бойынша жүк «кварцит» ретінде рәсімделген. 1 тонна кеннен 1 келіге дейін алтын шығады, Ұлттық банктің дерегі бойынша, 1 грамм алтынның құны – 25 213 теңге. Сонда тәркіленген кеннен алынған өнімнің сомасы шамамен 250 млн теңгені құрайды.
Сарапшылардың айтуынша, ел аумағынан жыл сайын контрабандалық тәсілмен құрамында алтыны бар 2 500 тонна кен шетелге жасырын жөнелтіледі. Ол 500 келі таза алтын. Бұл ақшаға шаққанда 5,5 млрд теңгені құрайды. Полицейлер 5 жылда 20 мыңнан астам астыртын алтын іздеушілерді ұстаған. Бұл нарықта жекелеген «қара» кен қазушылардан басқа ірі қылмыстық топ та жұмыс істейді.
Дәулет АСАУ