«Адамнан айла аспайды» дегенді білуші едік. Осы күні ойындағысын іске асыру үшін пара бергісі келгеннен де, пара алғысы келетін ақжағалылардан да айла аспайтын болды. Бұрын көбіне жұрт параны тек ақшалай беретінін білетін. Соңғы кездері өзгеше жолын тауып, заттай беретін әдет шықты. Енді жемқорлардың жемсауы автокөліктен бастап, ұсақ мал, балық, мүлік, тіпті сиырдың тезегімен де толығатын болды. Бірақ пара берудің түрі ауысты екен деп, оның жазасы жеңілдей ме?
Тезекке мұқтаж әкім де бар
Соңғы бесжылдықта шенді-қараларда осындай бір ерекше үрдіс шықты. Ауызбастырыққа ақша алмай, заттай мүлік сұрайды. Шамасы, ақша болмаса, заттай алғаным пара болмайды деп ойласа керек. Бірақ параның өзі түрлендесе де, тегі сол қалпында қалатынын білсе керек. Шенеуніктің алдына біреу бір мақсатпен келеді, ол мақсаты іске асуы үшін ақша бере ме, не үйіне азық-түлік апарып бере ме, бәрібір пара санатына жатқызылады. Қой немесе ұсақ малды қойшы, бұқтырылған ет, қап-қап сиырдың тезегі дейсіз бе, біздің жемқорлардың араны зат талғамайтындай. Кез келген зат берем десең де қолыңды қайтармайды. 2019 жылы Рудный қалалық құрылыс бөлімінің басшысы тендерді құны 10 миллионнан асатын қымбат автокөлікке айырбастаған. Ал Шығыс Қазақстанда полиция бөлімінің бастығы ұрылардың артын жабамын деп ауызбастырыққа балық сұраған екен. Ал Ақмола облысындағы аудан әкімдерінің бірі жерді жалға алу мерзімін ұзартқаны үшін ұсталып еді. 3 ірі қара мал мен екі жылқы әкімнің тақиясына тар келіп, 650 мың теңге қоса сұраған көрінеді. Бұдан бөлек, Ақсай ауылдық округінің әкімі қайбір жылдары сиырдың тезегін пара ретінде алып, елге масқара болғаны есімізде. 2015 жылы Семейдегі әскери мектептің директоры пара ретінде бірнеше банкі бұқтырылған ет алған. 2014 жылы Атырау облысындағы шенділердің бірі сыйақыға 150 литр жанармайдың талонын алып, жазаға тартылған. Параны бар болғаны ұсақ затпен алды екен деп жазадан сытылып кетіп жатқандары жоқ. 2017 жылы Семейде параны етпен алған білім бөлімі басшысының орынбасарына сот үкімі шыққан еді. 54 жастағы Сара Елеусізоваға сот 9 миллион теңге айыппұл салып, бостандыққа жіберген еді. Мұнымен қоймай, жеке мүлкінің бәрі тәркіленіп, өмір бойы мемлекеттік қызметтен аластатылған болатын. Оқиға былай болған. Елеусізова бір балабақша есепшісінің 9 айлық есеп-қисабын еш кедергісіз жауып бермек болған. Ол үшін бар болғаны 5 келі етті үйіне жеткізіп беруін сұраған. Шенді тағы бір адамға мектеп игілігіндегі автобусты алып бермекке ұмтылған. Бұл қызметіне әуелде 15 тонна көмір сұрап, кейін ойынан айныған ол 120 мың теңге жететінін айтқан. Сол ақшаны жұмыс орнында алып жатқан сәтте жемқорлыққа қарсы қызмет өкілдері қолға түсірген еді. 2019 жылы «Астана су арнасы» мекемесінің бұрынғы басшысы пара орнына 3 бөлмелі пәтер алған. Сот шешімімен Уәлихан Досаев 7 жылға түрмеге қамалған болатын. Осылай бір келісімге қол қою үшін ақы аламын деп бас бостандығынан айырылған еді.Пандемия пара түріне әсер етті ме?
Пандемияның пара көлеміне де әсер еткенін сараптамалық орталықтар жиі айтып жүр. 2019 жылы жемқорлар өз қызметі үшін 500 теңгеден жарты миллионға дейін ақша сұраса, биылғы сома одан екі есе аз көрінеді. – Жыл басында пара беруге қатысты сауалнама жарияладық. «Жемқорлыққа не себеп болды» дегенге респонденттер 30-дан аса себеп көрсетеді. Олардың жартысынан көбі: «Осылай ыңғайлы, мәселені тезірек шешуге болады» деп жауап берген. 8 пайыздан аса қатысушы «Басқа амал жоқ еді» деген. Осылай респонденттер мәселені тезірек шешу үшін «пара беруге дайын» екенін көрсетті, – дейді Transparency Kazakhstan қоғамдық қорының атқарушы директоры Ольга Шиян. Еліміз Біріккен Ұлттар Ұйымының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясын ратификациялап, халықаралық құқық нормаларын негізге алып, сыбайлас жемқорлықтың алдын алуға және оған қарсы күреске бағытталған тиімді құқықтық шараларды әзірлеуге және қолдануға ниет білдіргені белгілі. Біріккен Ұлттар Ұйымының 2003 жылғы 31 қазанда қабылданған Сыбайлас жемқорлыққа қарсы конвенциясында сыбайлас жемқорлықтың алдын алу және оған қарсы күрес саласындағы қызметті сипаттайтын халықаралық тәсілдер мен стандарттар анық көрсетілген. Онда параны құнына қарамастан заттай беру не алудың кәдімгі ақшалай алынатын парадан еш айырмасы жоғы айтылады. Сондықтан пара түрленгенімен, оның түпкі негізі бәрібір жазадан құтылуға септеспейді. Жалпы, елімізде 2 мың теңгеден жоғары сомадағы сыйақы пара болып есептеледі. Бұл жолы біздің назарға іліккені, тек майда-шүйде фактілер. Яғни, бергі жағын шолып отырмыз. Ал «түйені түгімен жұтатындар» туралы тақырып бөлек болмақ. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің мәлімдемесіне сүйенсек, «коррупционерлер көбіне параны ақшалай алады. Қолма-қол алмағанымен, банк карталарына аударған жағдайлар жиі кездескен. Сыйақыны букмекерлік кеңселердегі логиндарына аударуға өтініш жасайтындар да көп. Оған қоса, гүл салатын қымбат ваза, ұялы телефон, нөмірге баланс аудару, мал-мүлік түрінде жемқорлыққа барған фактілер бар». Бір байқағанымыз, соңғы жылдары осы пара беру түрлерінің ішінде заттай ұсыну көбейіп барады. Оның қылмысты жасыру жолы тәрізді әрекет екенін аңғару қиын емес. Әйткенмен, пара тек ақшаға тірелмейді.Мадияр ТӨЛЕУ