Қазір церебральды сал ауруымен ауыратын адамдардың саны көбеймесе, азайып жатқан жоқ. Медицина мамандары бұл ауру түрі көп жағдайда құрсақта дамыса, кейбір кездері жүре пайда болатынын айтады. Сол үшін дәрігерлер экологиядан бөлек, жоспарсыз жүктілік пен ерлі-зайыптылардың денсаулығына немқұрайды қарауынан туабітті сал ауруымен дүниеге келетін нәрестелердің саны артып отырғанына алаңдаушылық білдіреді. Ал осындай ауыр сырқатпен ауыратын ересек адамдарды әлеуметтік қолдау қалай жүріп жатыр? Жұрт қатарлы білім алып, жұмыс істеуіне қандай мүмкіндік бар?
Медицина тілімен атасақ, церебральды паралич – дене қозғалысының үйлестірілуіне әсер ететін ми бұзылыстарының тобы. Яғни, балаларда бұл ауру түрін «церебральды паралич» десе, 16 жастан асқаннан кейін жүйке жүйесінің бұзылулары диагнозы қойылады. Өкінішке қарай, әлем елдерінде сал ауруына шалдыққан жандарға жәрдемдесу үшін түрлі технологияны шығарып, мың түрлі ем ойлап тапқанымен, жүз пайыз аяқтан тұрғызуға медицинаның өзі дәрменсіз.Уақыт оздырмай отаға жіберу керек
Бүгінде республикалық оңалту орталықтарынан бөлек, мүмкіндігі шектеулі адамдарға арналған жекеменшік оңалту орталықтары жұмыс істейді. Мамандардың айтуынша, бала өсіп келе жатқанда бұлшықет тонусының өзгеруіне байланысты көптеген асқыну пайда болуы мүмкін. Сондықтан асқынулар пайда болмау үшін оңалту емін үздіксіз алып отыру маңызды. «Қанат» мүмкіндігі шектеулі адамдарға арналған спорттық-сауықтыру орталығының директоры Сәкен Темірқұловтың қабылдауына Қазақстанның түкпір-түкпірінен ғана емес, көрші елдерден де науқастар келеді. Олардың дені – сал ауруымен ауыратындар. Оның ішінде балалар да, ересектер де көп. Қажетті емді жасағанмен, жүріп кетуі қиын адамдардың жиі кездесуіне себеп көп. «Неғұрлым уақыт өткізбей ерте келген адамдардың аяқтан тұрып кетуі көп. Одан кейін оңалтудың нәтиже беруіне әр адамның ақыл-ой дамуы, мінез-құлқындағы өзгешеліктер әсер етеді. Кейбір адамдар өздерінің қабілетін қолдана алмайды. Жұмыс істегісі келмейді. Бала кезінде туыстары оған науқас бала ретінде қарап, барлық мейірімді төгеді. Енді бір ата-аналар жұмыстан қолы тимейді. Баланы ата-апасына жібереді. Олар оны қинамайды. Сөйлеткісі келмейді. Осындай ортада өскендер өзімшіл болады. Онсыз да ақыл-ой дамуы мен сал ауруы бар адамның өзімшілдігі қырсықтыққа ұласады. Сөйтіп, өзінің негізгі ауруынан бөлек, ол психологиялық мүгедек болып қалады», – дейді Сәкен Темірқұлов. Қалада тұратын ата-аналар баласын оңалту орталықтарына апарып, емін үзбей жүргізе алады. Ондай адамдар бала күнінен қоғамдық ортаға үйреніп кеткен. Керісінше, ата-анасының біреуі тастап кеткен, мүмкіндігі жоқ жағдайларда сал ауруынан бөлек мұндай «ерекше» адамдар психологиялық жағынан ауыр күйде болады. Мысалы, шалғай жерлерде тұратындар балаларын үнемі орталықтарға таси алмайды. Сондай кездері өздігінше жүріп-тұруы қиындай береді. Өйткені сүйегі өскеннен кейін қол-аяғы тартылып, бұлшықеттері қатар жұмыс істемеген соң қысқарып қалады. Буын ауруы пайда болады. Осылай деген Сәкен Темірқұлов буыны қатып қалған балаларды жергілікті жердегі невропатологтар көпке созбай жолдама арқылы ота жасатуға жіберу керек деп отыр. «Шымкент, Атырау, Алматы, Қарағанды қалаларында сал ауруы бар балаларға ота жасайды. Бірақ ақылы түрде. Бұрын 428 мың еді, қазір 520 мың теңге. Бұл тартылып қалған етті сөгітеді. Бізге жылдан-жылға сал аурудың өте ауыр түрімен ауыратындар келеді. Көбісі дер кезінде осындай ота жасата алмаған, жолдама ала алмағандар. Білуімше, көп орталықтарда 18 жасқа дейінгі адамдарды қабылдайды. Ал ересектер ақылы негіздегі біз секілді орталықтарды іздейді. Бізге кешегі күнге дейін екі айлық емдік курсқа 380 мың алдық. Бірақ бір үйдегі екі баланың мүгедектігі болмаса жүйке жүйесі бұзылған болса, біреуін тегін емдейміз. Сосын анасы жоқ болып, жалғыз әкелері қарап жатқан жағдайда баланың емінен 50 мың теңгені алып тастаймыз», – дейді «Қанат» мүмкіндігі шектеулі адамдарға арналған спорттық-сауықтыру орталығының директоры.Арнаулы мектептегі 16 бағдарлама
Аурудың осы түрімен ауыратындарға арналған оңалту орталықтарынан бөлек, арнаулы мектепте білім алу қарастырылады. Арнайы және инклюзивті білімді дамытудың ұлттық ғылыми практикалық орталығының директоры Әйгерім Күдеринова елімізде бойында кемістігі бар балалардың білім алуына мүмкіндік көп дейді. Айтуынша, ақыл-ойы кем балалардың ерекшелігіне сай бағдарлама әзірленген. Ол бойынша арнайы мамандар білім береді. Егер жалпы білім беретін мектептерде бастауышты 4 жыл оқыса, арнаулы мектепте 5 жыл. Өйткені балаларға артық жүктеме жасамау керек. Бір ерекшелігі, мұндай мектептерде бейінді мамандықтар бойынша 16 бағдарлама әзірленген. Яғни, оқушылар мектеп қабырғасының 5-сыныбынан бастап шаштараз, аспазшы, электрик секілді мамандықтарды тереңдетіп оқыта бастайды. «Мектептен кейін оқушылар колледждер мен жоғары оқу орындарына жіберіледі. Аурудың да әртүрлісі болады. Соның ішінде ақыл-ойы дұрыс балалар жоғары оқу орындарында жалпы стандартқа сай оқыту бағдарламасы бойынша білім алады. Бірақ оқу орнында олардың жүріп-тұруына мүмкіндіктер қарастырылуы мүмкін. Арнайы партасы, жүріп-тұруына ыңғайлы баспалдақтар мен жеделсатылар жасалады. Ал ақыл-ойы кем балалар аула сыпырушы, аспазшының көмекшісі секілді жеңіл мамандықтар бойынша білім алып, жұмысқа тұруына мүмкіндік бар», – дейді Әйгерім Мерекеқызы.Әлеуметтік кафеде кімдер істейді?
Кейінгі жылдары бірқатар қалаларда әлеуметтік тамақтану орындары ашылды. Оның ішінде ең алғаш болып Алматыда денсаулығында кемістігі бар адамдар жұмыс істейтін Training дәмханасы ашылды. Алғашқы кездері келушілер арасында қызмет көрсету түріне біртүрлі көзқарас қалыптасқанымен, қазір тұрақты келушілер қатары көбейіп келеді екен. Бұл жерде негізінен менталдық мүгедектігі бар адамдар жұмыс істейді. Кейіннен елордада да Мәулен Ахметов есімді студент Kunde деп аталатын тамақтану орталығын ашты. Бұл жерде жұмыс істейтіндер ақыл-есі кем, эпилепсия, депрессия, шизофрения секілді аурулармен ауыратындар. Сондай-ақ Нұр-сұлтанда Emoji кафе-барында тек мүмкіндігі шектеулі адамдар қызмет көрсетеді. Дәмханаға келушілермен қызмет көрсетушілер ыммен сөйлеседі. Яғни, әр үстелде кейбір ым-ишаралардың мысалдары бар кітап болады. Ал кейбіреулерінде есту аппараттары бар.Көзқарасты өзгерту керек
Соңғы мәлімет бойынша, елімізде сал ауруымен ауыратын бала саны 94 мыңнан асады. Оның 17 мыңына «церебральды паралич» диагнозы қойылған. Он алты жасқа дейінгі балаларға 48 023 теңге жәрдемақы тағайындалған. Ал ересек мүмкіндігі шектеулі жандардың саны 600 мыңнан асады екен. Оның 43 мыңы – сал ауруымен ауыратындар. Сол жүйке жүйесі ауруына шалдыққандардың өзі үш топқа бөліп қарастырылады. «Мәселен, аяғын сілтіп басатындар үшінші топқа жатады. Ал түгел денесі қимылдамайды. Олар бірінші топқа кіргізіледі. Қазір бірінші топта – 8 377, екінші топта – 19 693, үшінші топта 14 927 адам бар. Мемлекет тарапынан мүгедектік бойынша бірінші топқа – 65 860, екінші топқа – 52 483, үшінші топқа 35 672 теңге беріледі. Сондай-ақ мүгедек жандарға әлеуметтік қызметкер, күтіп отырған адамдарға да жәрдемақы тағайындалады. Таяқша, балдақ, протездер, кремдер т.б оңалту техникалары беріледі. Жылына бір рет шипажайларға жібереміз. Сонымен бірге ересек адамдар емделетін оңалту орталықтары жұмыс істейді. Күндізгі бөлімдерге науқастар таңертең барып кешке дейін ем-домын алады. Бұл әр адамның денсаулығына байланысты», – дейді Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі Әлеуметтік қызметтерді дамыту саясаты департаменті директорының орынбасары Сырым Нәси. Мемлекетімізде мүмкіндігі шектеулі жандарды еңбек етуге қыстау болмайды, жұмыс істеуіне қарсылық та жоқ. Керісінше, жұмыс берушілермен бірге мүгедек жандарды жұмыспен қамту бойынша жұмыс атқарылып жатыр. Елдегі жалпы мүгедектігі бар адамдардың 423 мыңы – жұмыс жасындағы адамдар. Олардың тек 20 пайызы ғана жұмыспен қамтылған. Бұл әлемдік статистикаға сүйенсек, өте төмен көрсеткіш. Сол үшін министрлік тиісті еңбек бағдарламалары бойынша жұмыс істер жатыр екен. Сырым Нәсидің айтуынша, «Nur Otan» партиясымен бірге былтырдан бері ашылған «Тең қоғам» орталығы жұмыс істейді. Әзірге тоғыз өңірде жұмысын бастаған орталықтар алдағы уақытта барлық өңірде ашылатын болады. Бұл мүгедек жандарды әлеуметтендіріп, психологиялық көмек беруге мүмкіндік бермек. Бүгінде жұмыс берушілер мүгедек жандарға аяушылық көзбен қарайды. Сол үшін көбісі жұмысқа алуға асықпайды. Бұл көзқарасты өзгерту керек. Осылай деген министрлік маманы әр адам жұмыспен қамтылса, мүмкіндігі шектеулі жандардың мүмкіндігі артатынын айтады.Жадыра МҮСІЛІМ