Үкімет Ұлттық қорды аста-төк шығындауды доғарып, оны шындап толықтыруға кіріспек. Бұл қор осыдан он жыл бұрын жарияланған 100 миллиардтық межеге сол бойы жетпеді. Салыстыру үшін айтсақ, Қазақстанның Ұлттық қорының табыстылығы биылғы І жартыжылдықта 1,5 млрд доллар ғана болған. Ал біз үлгі еткен Норвегияның «мұнай қоры» 2021 жылдың бірінші жартысында ғана 111 миллиард доллар табыс әкелген.
Алда $60 млрд асуына әзер жетеді
2000 жылдың 23 тамызында іргесі қаланған Ұлттық қор содан бері Қазақстанды қаншама қаржылық-экономикалық дағдарыстан құтқарып келеді. Осы кезеңде ел экономикасы рецессияға ұшырап, тұралап та қалды. Бірақ қор арқасында мемлекет қайыршы күйге түспеді: Үкімет Ұлттық қорға «қол салды, қол салғанда, мол салды». Өкінішке қарай, бұл қор билікті үнемі мұнай-газ табысына сүйеніп, масыл болуға үйретті. Үкімет енді ҰҚ қазынасын шашуды тыюға бел буыпты. Бұл шешімді Министрлер кабинетінің отырысында биік лауазымды бірнеше тұлға жария етті. Еліміздің бас экономисінің нақтылауынша, мұнай қорынан триллиондап ақша алу, әрине жалғасады. Бірақ оның көлемі бірте-бірте азайтылмақ. Өйткені мемлекеттің әлеуметтік міндеттемелері соңғы жылдары тым өсірілді, оның бәрін жалғыз салықпен өтеу мүмкін емес. Атап айтқанда, Ұлттық қордан республикалық бюджетке тең-тең болып тасылатын кепілдендірілген трансферт қаражат 2022 жылы – 2,4 триллион, 2023 жылы – 2,2 триллион, ал 2024 жылы 2 триллион теңге болмақ. Бұл шекті меже алда Парламентке енгізілетін үшжылдық бюджет жобасында белгіленді. Ол қаражаттың бәрін дерлік әлеуметтік міндеттемелерді қаржыландыруға бағыттау ұсынылып отыр. Бірақ бұл триллиондар да жетпеуі мүмкін. Себебі пандемия кезеңінде бюджет тапшылығы қомақты болып тұр. «6,6 триллион теңге трансферт алу мақсатында «Ұлттық қордан 2022-2024 жылдарға арналған кепілдендірілген трансферт туралы» заң жобасы әзірленді. Бұдан басқа, Ұлттық қордан 2022 жылы – 550 млрд теңге мөлшерінде, 2023-2024 жылдары жыл сайын 400 млрд теңгеден нысаналы трансферт тарту ұсынылады. Жалпы ішкі өнімге байланысты 2022 жылы бюджет тапшылығы 3,3% деңгейінде болжанса, келешекте 2024 жылы 2,5%-ға дейін төмендейді деп болжанып отыр», – деді Ұлттық экономика министрі Әсет Ерғалиев. Яғни, Үкіметте ізгі ниет болғанымен, ол Ұлттық қорды шығындауын кілт тоқтата алмайды. Себебі шығысы кірісінен әлдеқайда көп. Ә.Ерғалиевтің мәліметінше, республикалық бюджеттің кірістері 2022 жылы – 9,2 трлн, 2023 жылы – 9,7 трлн, 2024 жылы 10,4 трлн теңге болады. Ал республикалық бюджеттің шығыстары 2022 жылы – 15,9 триллион, 2023 жылы – 15,6 триллион және 2024 жылы 16 триллион теңгеден аспақ. «Мұнай бағасы барреліне 60 доллар болса, мұнай секторынан Ұлттық қорға құйылатын түсімдер 2022 жылғы 2,5 трлн теңгеден 2024 жылы 3 триллион теңгеге дейін өседі деп болжануда. Ұлттық қордың валюталық активтері 2022 жылы 55,3 миллиардтан 2024 жылы 61,6 миллиард долларға дейін өсуі тиіс», – деді Экономика министрі. Ендеше алдағы үшжылдықта да 100 млрд доллар межесін бағындыра алмайды.Қаражат жинақтау режиміне орала ма?
Қаржы министрі Ерұлан Жамаубаевтың айтуынша, Ұлттық банкпен бұрын келісілген тәсілге сәйкес, Ұлттық қордан алынатын кепілдендірілген трансферттер 2022 жылғы 2,4 трлн теңгеден 2024 жылы 2 трлн теңгеге дейін қысқарады. «Ұлттық қордың қаражатын қалыптастыру және пайдалану тұжырымдамасына» сәйкес, экономиканың құлдырауы кезеңінде дағдарысқа қарсы бағдарламаларды, әлеуметтік маңызы бар жобаларды, стратегиялық маңызды инфрақұрылымдық жобаларды қаржыландырудың балама көздері болмаған кезде оларға қаражат ел Президентінің шешімі бойынша ғана Ұлттық қордан алынады. Бас қаржыгердің байламынша, ел мұнай қаражатынсыз өмір сүруге біртіндеп бет бұрып жатыр. – 2022 жылы түсімдер осы жылдың жоспарымен салыстырғанда 431 млрд теңгеге ұлғая отырып, 13 трлн теңге деңгейінде болжанып отыр. Мұнайлы емес түсімдер 1,8 трлн теңгеге немесе 25,1%-ға ұлғаяды деп қарастырылды. Ұлттық қордың қаражатын жинақтау режиміне оралуымызға байланысты мұнайдан түсетін түсімдерді біртіндеп 1,3 трлн теңгеге төмендету қарастырылған. Ал мұнайлы емес түсімдердің үлесі керісінде 56,4%-дан 2024 жылы 71,4%-ға дейін өсетін болады, – деді Қаржы министрі. Премьер-Министрінің бірінші орынбасары Әлихан Смайылов экономика еңсе тіктеген соң Ұлттық қорға тәуелділік күрт кемитініне сенімді: «2022-2026 жылдары ЖІӨ-нің нақты орташа жылдық өсу қарқыны 4,8% болады. Мысалы, ЖІӨ 2022 жылы 8,4%-ға өссе, республикалық бюджеттің салық кірістері бірден 29%-ға артады. Бұл алдағы жылдары Ұлттық қорға тәуелділікті төмендетуге мүмкіндік береді», – деді Ә.Смайылов. Нәтижесінде Ұлттық қордан трансферттер 2023 жылы 350 млрд, 2024 жылы 200 млрд теңгеге аз жұмсалады. Қазақстанның Ұлттық қорының табыстылығы нашар болып тұр: 2021 жылдың І жартысында бұл көрсеткіші небәрі 2,5% немесе 1,5 млрд доллар болды. Салыстыру үшін айтсақ, Норвегияның Мемлекеттік зейнетақы қорының (бұрынғы атауы – Норвегияның мұнай қоры) биылғы І жартыжылдықтағы табыстылығы 9,4% не 111 млрд доллар болды.Мұнай қорлары қайда ақша салады?
Пандемия және жаһандық дағдарыс жағдайында күреп табыс тауып отырған Норвегияның феноменін түсіну үшін екі елдің мұнай қорларының қандай құралдарға инвестиция салатынына талдау жүргізген жөн. Экономикалық сарапшы Максим Приходьконың айтуынша, Норвегияның Мемлекеттік зейнетақы қоры 72 елдің 11 125 компаниясына триллион доллардай қаражат салған. Яғни, инвестициясы, активтері және тәуекелдері мейлінше әртараптандырылған. «Көбіне АҚШ, Қытай, Жапония және Үндістанға қаржы салады. Ресейді де айналып өтпейді: шамамен 50 компанияның акциясына ие. Қырғыз Республикасында бағалы метал өндіретін Chaarat Gold Holdings жобасынан үлес иеленген. Бірақ Қазақстанға инвестицияламайды», – деді сарапшы. Қазақстан Үкіметі бұл салада сонша батыл емес: Ұлттық қордың шамамен 15 миллиардтай долларын немесе активтерінің бестен бір бөлігін акцияларға салған. Қалғанын мемлекеттік құнды қағаздарда, алтын мен шетелдік валютада ұстайды. Норвегиялық қорға қандай да бір компанияның 10%-дан артық акциясын иеленуге тыйым салынған. 2020 жылдың соңында Apple-дің нарықтық құны $21,6 млрд тұратын акциясы, $17 миллиардтан көп Microsoft-тың және $14,5 млрд бағаланатын Amazon-ның акциялары норвегиялық қорға тиесілі болған. Бұл жалпы акциялар портфелінің 5,75%-ынан аспайды. «Apple технологиялық компаниясына және Amazon.com интернет дүкеніне салынған инвестициялар жыл нәтижесінде ең ірі табыс әкелді. Олардан кейін Microsoft технологиялық компаниясы тұр. Жалпы алғанда, технологиялық сектор компаниялары 41,9% табыстылық көрсетті», – делінген Норвегия мемлекеттік зейнетақы қорының (НМЗҚ) 2020 жылға арналған жылдық есебінде. Тұтастай алғанда, НМЗҚ Google-дің бас компаниясы Alphabet-тің, сондай-ақ Nestle, Facebook, Taiwan Semiconductor Manufacturing Company, Roche Holding, Samsung, Alibaba-ның акцияларын еншілеген. Ал қазақстандық қордың тек 2019 жылғы егжей-тегжейлі жылдық есебі ғана жарияланған екен. Онда Ұлттық қор қаражатының басым бөлігі 59,10%-ы – дамыған елдердің мемлекеттік облигацияларына салынғаны айтылған. Ал бұлар сенімді құрал болғанымен, әкелетін кірісі тым мардымсыз не жоққа тән: АҚШ мемоблигацияларының табыстылығы – 1,3%, Германияныкі – 0,4, Францияныкі – минус 0,06! Алпауыт компаниялар акцияларына Қазақстан қоры активтінің 20,75%-ы салыныпты. Қандай кіріс әкелгені жазылмаған. Қордың қалған активтері негізінен валюта мен алтында сақталып жатыр. Қос елдің қорын салыстырғанда көзге анық түсетіні – біржарым триллион доллардай қазынаға ие Норвегия қоры басқарудың бірегей моделіне ғана емес, сонымен бірге теңдессіз айқындылыққа ие екен. Кез келген адам оның сайтына кіріп, әрбір қаржысының қанша пайда не шығын әкелгенін біле алады. Ал Қазақстанның 55,3 млрд доллар ғана активі бар Ұлттық қорының тіпті жеке сайты да жоқ болып шықты. Журналистер де, сарапшылар да амалсыз, Қаржы министрлігі мен Ұлттық банк арагідік беретін азын-аулақ ақпаратқа сенуге және соны талдауға мәжбүр.Айхан ШӘРІП