Қазақстанда жыл сайын кемі ондаған митинг болып жатады, бірақ ол туралы өз елімізде емес, шетелдерде көбірек жазылатыны жасырын емес. Алайда «ауруын жасырған адамның өлетіні» шүбәсіз екеніне сенсек, «жауырды жаба тоқығаннан» гөрі мәселенің мәнісіне үңіліп, азаматтар наразылығын тудыратын себептердің алдын алған әлдеқайда дұрыс еді ғой.
Бас прокуратураның дерегі бойынша, Қазақстанда 2014-2019 жылдар аралығында 750 наразылық акциясы өткен. Бұл акцияларға шамамен 25 мың адам қатысқан және оның 86%-ына рұқсат берілмеген. Сондай-ақ 2019-2021 жылдардағы билік транзиті кезінде де, пандемия уақытында да елде наразылық деңгейі төмендеген жоқ. Биыл әртүрлі қалалардағы еңбек ұжымдарының ірілі-ұсақты ереуілдері тіпті жиілеп кетті. Мәселен, жаз айларының ортасында Алматыдағы Glovo компаниясының курьерлері жалақы көтеруді талап етіп, алаңға шықты. Семей қаласының қоғамдық көлік жүргізушілері мен кондукторлары да жалақы мәселесін көтеріп, ереуілдетті. Мұндай мысалдар көп. Әсіресе, еліміздің батыс өңірлерінде жұмысшылардың, кәсіпкерлердің наразылығы әлі басылмай тұр. Шілденің соңында Атыраудың базар саудагерлері жергілікті биліктен жұмыс уақытын ұзартуды талап етіп қойды. Енді міне, Жетібай қаласындағы Oil Transport Corporation мен West Oil Software компанияларының 500-ге тарта жұмысшысы еңбек қатынастарына қатысты наразылық білдіріп, Маңғыстау облысының жаңа әкімі Нұрлан Ноғаевқа бейнежолдау жолдады. Олар 23 тамыздан бастап ашық аспан астында түнеп, ереуілді әлі жалғастырып келеді.Ереуілдерге көбіне әлеуметтік жағдай түрткі болады
Егер азаматтардың наразылығын тудырған оқиғаларға шолу жасайтын болсақ, оның түп-тамырында саяси да, әлеуметтік-экономикалық себептер жатқанын көреміз. Мәселен, бұрынғыдан келе жатқан «Қазақта екі дау бар – жер дауы мен жесір дауы» деген ескі сөз 2016 жылы қайта жаңғырды. Осы жылғы Ұлттық экономика министрі Ерболат Досаевтың ауылшаруашылық мақсатындағы 1,7 млн га жер аукционға шығарылатыны туралы мәлімдемесі халықтың ашу-ызасын туғызды. Әсіресе, бұл өңірлер «аузынан от шашып тұрған алып айдаһар» – Қытайға өтіп кетуі ықтимал екенін естіген жұрт атқа қонды. Бұл Үкіметті райынан қайтарды. Жер митингілерінде полиция тек Нұр-Сұлтан мен Алматы қалаларында ғана 700-дей адамды ұстады. Бірақ жоғары билік халық наразылығын ескерді, алдымен Елбасы, кейін Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Жарлығымен жерді шетелдіктерге сатуға мораторий жарияланды. Ал биыл жерді шетелдіктерге сатуға да, жалға беруге де тыйым салатын заң қабылданды. Қазақстандықтарға да жер сатуға уақытша мораторий жасалды. Сондай-ақ сол жылы еліміздегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың да нашарлай бастағанын еске салған жөн. Теңге бағамы долларға шаққанда 85,2 пайызға құнсызданды. Біздің пайымдауымызша, бұл жағдай бұқараның наразылық танытуына қосымша себеп болғанға ұқсайды. Өйткені азаматтардың наразылығын тудыратын фактор ретінде әлеуметтік жағдайдың нашарлауы айтылмағанмен, ол түрлі сылтауды алға тартып, билікке талап қоюға алып келетіні байқалып жүр.Қасым-Жомарт Тоқаев Президент болғалы Қазақстанда заңды негізде азаматтық қоғамды қалыптастыру процестері жандана бастады. Осыған орай бірқатар саяси-құқықтық реформалар қолға алынды.
Айталық, 2019 жылдың басында көпбалалы аналар наразылық таныта бастады. Оған астанада 4 ақпан күні жер үйде өрт шығып, содан бейкүнә 5 баланың жанып кетуі түрткі болды. Бұл жайт көпшіліктің ашу-ызасын туғызды. Осыған байланысты көпбалалы аналар Үкіметтен әлеуметтік жағдайды көтеруді сұрап, республиканың бірнеше қалаларында ереуілге шықты. Нұр-Сұлтандағы аналардың наразылығын басқа өңірдегі аналар қостап әкетті. Үкімет аналардың жанайқайын естіді. Аналарға берілетін әлеуметтік көмекті ұлғайтты, көптеген мекеме-ұжымдар өздерінде жұмыс істейтін көпбалалы аналардың санын анықтап, оларға берілетін көмекті күшейтті.Заң өзгеріп, наразы топтың үніне құлақ түрілетін болды
Қазақстанда митингтер мен наразылық акциялары бірінен соң бірі өтіп, полиция шерушілерді шетінен ұстай бастағанда Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «бұдан былай арнайы органдар митингтерге бөгет болмайды» деген еді. Тіпті, екінші Жолдауында әкімдерге қала ішінен митинг өтетін жерлерді белгілеуді тапсырған да болатын. Сонымен қатар Мемлекет басшысы биыл 25 мамырда Президент Қасым-Жомарт Тоқаев «Қазақстан Республикасында бейбіт жиындар ұйымдастыру және өткізу тәртібі туралы» заңға және «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне Қазақстан Республикасында бейбіт жиналыстарды ұйымдастыру және өткізу тәртібі мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтыру енгізу туралы» заңдарына қол қойды. Бұл елдегі демократияландыру үрдісін тереңдетуге бағытталған қадамдардың бірі еді. – Қасым-Жомарт Тоқаев Президент болғалы Қазақстанда заңды негізде азаматтық қоғамды қалыптастыру процестері жандана бастады. Осыған орай бірқатар саяси-құқықтық реформалар қолға алынды. Азаматтардың белсенділігі артып келеді, оған заң аясында мүмкіндіктер берілген. Мәселен, митингтерді, шерулерді өткізу бұрынғы тыйым салу принциптерінен құлақтандыру принципіне ауысқан. Сондай-ақ биыл ауыл әкімдерін халықтың тікелей сайлауы арқылы тағайындау науқаны да азаматтық қоғамды күшейтуге бағытталған шараның бірі, – дейді «Стратегия» әлеуметтік және саяси зерттеулер орталығы» қоғамдық қорының президенті Гүлмира Елеуова. Осы тұрғыдан алғанда егер наразы әлеует бар болған жағдайда олардың заң аясында жиналып, өз пікірлерін Үкіметке ашық айту мүмкіндігіне ие болуы тек құптарлық іс. Бұл атқарушы билікке де, халыққа да пайдалы. Өйткені «еститін үкіметтің» басты жұмыс істеу қағидасы да осы принциптерге құрылуы тиіс болса керек.Себеп белгілі, алдын алу қалай болып жатыр?
Жалпы, елдегі қайсы ереуілдердің түп-тамырында бірнеше себеп бар екені белгілі. Егер бейресми рейтинг жасайтын болсақ, көш басында әлеуметтік-экономикалық фактор тұрар еді. Одан соң еңбек даулары, экология, заң талаптарының сақталмауы, халықтың көңілінен шықпайтын саяси шешімдер деп рет-ретімен қарастыруға болады. Сарапшылардың айтуынша, соның ішінде бүгінде наразылықтардың туындауына экономикалық фактордың әсері өте жоғары. Демек, билік әлеуметтік жағдайдың нашарлауына жол бермеуге тырысу арқылы наразы көңіл-күйді тыныштандыру жолын іздейтіні анық. Мұндай шешімдер 2019 жылдан бері бірнеше рет қабылданды. Айталық, Президент Жарлығына сәйкес, 2019 жылы кепілсіз тұтынушылық қарызы бар азаматтардың 300 мың теңгеге дейін негізгі берешегі мен оған есептелген өсімақыны төлеуді мемлекеттің өз міндетіне алуы халықтың наразылығын бәсеңдеткені рас. Бұл санатқа көпбалалы отбасылар, мүгедек баланы тәрбиелеп отырған отбасылар, асыраушысынан айырылған отбасылар, 18 жастан асқан бала кезінен мүгедектер мен атаулы әлеуметтік көмек алушылар, сондай-ақ ата-аналарынан айырылған 29 жасқа дейінгі азаматтар кірді. Одан кейін, 2020 жылы коронавирус пандемиясы басталған кезде жұмысынан айырылғандарға 42,5 мың теңге бір реттік өтемақы берілуі таршылықтан титықтаған азаматтарға әжептәуір сеп болды. Ал кейінгі ауқымды шара зейнетақы жинағының бір бөлігін баспана алу мен ем-дом үшін пайдалануға рұқсат беру еді. БЗЖҚ таратқан мәліметке сүйенсек, 2021 жылғы 26 шілдедегі жағдайы бойынша 350 269 қазақстандық жалпы сомасы 1,6 трлн теңге болатын зейнетақы жинақтарының бір бөлігін мерзімінен бұрын алып, үй-жай жағдайларын жақсартуға мүмкіндік алған. Бұл шаралар ашынған көпшіліктің аптығын басты.Дәулет АСАУ