Еліміздің Ұлттық архивінің қоймасында сақталған 83 қордағы құжаттың ішінен Мұстафа Шоқайға қатысты француз, араб, орыс, ағылшын, түрік тілінде және көне шағатай жазуы үлгісіндегі хаттар мен құжаттар бар. «Біз «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында биылдан бастап, сол хаттар мен құжаттарды зерттеп-зерделеуді қолға алдық. Соның ішінде М.Шоқайдың өз қолымен шағатай үлгісінде жазған хатын тауып, аудардық. Жаппай қудалау мен ашаршылық жылдарында қазақ зиялыларын қаралау мақсатында шыққан қаулысы да табылды» дейді Ұлттық архив директоры Сағила Нұрланова. Оның сөзінше, бұл жазбалар Франциядан әкелінген, әлі еш жерде жарияланбаған. Төменде осы үш хаттың мән-мазмұнына тоқталмақпыз.
– Міне, бұл хаттың толық нұсқасы, біз бұдан нені аңғарамыз? Осы сөздің астарында жаңа жазуға көшкен ұлттың жазбаларын оқып-түсіне алмауынан жұртқа насихаттың жетпей жатқаны, салдарынан олардың ұлттық бірлігі әлсіреп, күрескерлік рухының оянуы мен бостандыққа деген талпыныстың бұрынғыдай болмағаны айтылып тұр. Естеріңізде болса, 1929-1939 жылдар аралығында М. Шоқай Париж бен Берлинде тұрып, «Яш Түркістан» журналын шығарып, оған бас редакторлық етті. Бас мақалаларды тікелей өзі жаза отырып, Түркістан халқының ұлт-азаттық жолындағы рухын көтерді. Сондықтан халықтың мүддесін ойлаған Мұстафа Шоқай «Яш Түркістанды» тек бәріне ортақ түсінетін шағатай жазуымен шығарды. Оған дәлел -жоғарыдағы хат. Сөйтіп, он жыл бойы 117 саны жарық көрген журнал шағатай тілінде шығып тұрды. Ол осы арқылы халықтың рухы мен жігерін жанып, елді өміршеңдік пен күрескерлікке баулуға тырысты, – деді Ахат Расул.
– Атап айтар болсақ, Ұзақбай Құлымбетов – Кеңес Одағының саяси қызметкері, Қазақ АКСР Орталық Атқару Комитеті төрағасы, Қазақ КСР Орталық Атқару Комитеті төрағасы болған азамат. Бірақ жоғары лауазымда жүрсе де «Карлаг», «Алжир» сияқты лагерьлерінің Қазақстан жеріне қоныс тепкендігіне ашық түрде қарсылық білдірген. Бірақ НКВД-ның күш алып тұрған кезінде «ұлтшыл-фашист» атанып, 1937 жылы қамауға алынып, 1938 жылы 22 наурызда атылды. Сүйегінің қайда қалғаны белгісіз. Ал жұбайы Әйіш Құлымбетова «АЛЖИР»-де 8 жыл отырды. Ақырында Ұзақбай Құлымбетов 1958 жылы бірақ ақталды.
Міне, біз бұл жазбадан Құлымбетов, Жүргенов, Жандосовтардың қалай қудалауға ұшырағанын білдік, ал ендігі мәселе бұлардан басқа осы қаулыда аты аталған Асылбеков, Нұрсейітов, Ғабдуллин, Арғынов, Мұқатаев, Тайсарин қатарлы адамдардың кім екенін, олардың өмірбаяны мен кейінгі тағдыры туралы зерттеуші-ғалымдарымыз тереңдей зерттеп, тарихын ашып шықса, ұлт пен ұрпақ үшін үлкен жаңалық әрі ақтаңдақтарды толтыруда қосылған үлес болар еді, – дейді Жеке тектік қормен жұмыс істеу бөлімінің қызметкері.
©Радмир Фахрутдинов[/caption]
«6. І. 1939
А.Оқтайжан:
Сізге кеше «Ататүрік реформалары» хақында жазылған мақаланы жіберген едім. Соңыра Таһирға «Байитын амал тұрмыстанба» (деген) толық жазуды жіберем. Бүгін Украина социал-демократтарының «Өрнекті һәм бір қарары» деп французшадан тәржіма етілген қысқаша және бір жазуды жіберіп тұрмын.
Хош. Баршаларыңызды сәлемдеп, жүздеріңізден сүйдім. (Қолтаңбасы)»
Жеке тектік қормен жұмыс істеу бөлімінің қызметкері Ахат Расул «Украина социал-демократтарының қарары – бүгінге дейін біздің төтен (шағатай, төте жазу) жазып келгеніміздің тура екенін көрсетеді» дейді.
©Радмир Фахрутдинов[/caption]
©Радмир Фахрутдинов[/caption]
Екінші хат – Стамбулда тұратын Ғабдылқадыр деген жақын інісінің Мұстафа Шоқайға жазғаны. Оның жазған әр сөзінен қысылтаяң, жоқшылық пен үрейге толы заман екенін байқауға болады. «Осы екі парақ хаттың бізге берері өте мол. Әуелі жанкешті жандардың, өте ауыр күндерде де елді ойлайтын азаматтардың өр тұлғасы мен асқақ рухын аңғарамыз. Оған қоса, қандай жағдай болмасын, қиыншылық пен жоқшылыққа мойымай, ел үшін еңбек етудің үлгісін көрсетті», – дейді Ахат Расул.
©Радмир Фахрутдинов[/caption]
Осы қаулыда аталғандардың біразы – елге белгілі азаматтар. Міне, осыдан-ақ бұлардың басына қалай бұлт үйіріле бастағанын түсінуге болады.
©Радмир Фахрутдинов[/caption]
Темірбек Жүргенов болса, Қазақ өнері мен әдебиетінің ірі өкілі, Қазақ АКСР-інің Түркістан Республикасындағы толық өкілетті өкілі, Қазақ АКСР-і мен Түркістан Республикасының ОАК-терінің мүшесі, Орталық Азияда құрылған республикалар аумағының ұлттық-территориялық межеленуіне атсалысқан ірі тұлға. Бірақ осы қаралау қаулысынан кейін Жүргенов 1937 жылы «Халық жауы» атанып, атылып кетті. Кейін КСРО Жоғарғы сотының әскери коллегиясының 1957 жылдың 18 сәуірдегі шешімімен кінәсіз жазаланғаны анықталып, ақталған болатын.
Ораз Жандосов – Қазақ АКСР ағарту халкомы, Қазақ ауыл-шаруашылық институтының директоры, Қазақстан өлкелік комитеті үгіт-насихат бөлімінің меңгерушісі, Қазақстан өлкетану қоғамы басқармасының төрағасы, тағы басқа да лауазымды қызметтер атқарып, еңбегі сіңген қайраткер тұлға. Қаралау, жала жабудың салдарынан 1937 жылы партиядан шығарылып, жалған саяси айыппен тұтқындалып, 1938 жылы наурызда атылды.