1969 жылы 13 тамызда Семей облысына (қазіргі Шығыс Қазақстан) қарайтын «Жалаңашкөл» заставасында КСРО мен Қытай шекарашылары арасында қарулы қақтығыс болғаны белгілі. Қазақ жерінің шығысында, Жоңғар қақпасы аумағындағы оқиға көп жыл құпия болып келді. Сол жылдардың куәгері болған жандар не дейді? Оқиға қалай басталып еді?
Даудың басы...
Жалаңашкөл оқиғасына тоқталмас бұрын дәл сол жылы 2-15 наурыз аралығында КСРО-ның Қиыр Шығысындағы, Уссури өзенінің бойындағы Даман аралындағы (қытайша Чжэньбао, мағынасы – құт мекен, бұл арал 1991 жылы ресми түрде Қытайға берілді) Қытай мен КСРО әскерилері арасындағы жан алып, жан беріскен айқасты айтпасқа болмайды. Деректерде шайқас кезінде КСРО тарапынан 94 адамның жараланып, 58 жауынгердің қаза тапқаны, қарсы тараптан 300-ге жуық әскердің (бір мәліметтерде 800) ажал құшқаны, жалпы, бұл Ресей мен Қытайдың қазіргі заманғы тарихындағы ең ауқымды қарулы қақтығыс болғаны жазылады. Енді Дамандағы жағдайдан кейін арада небәрі 5 ай өткенде шекарада қайта тұтанған Жалаңашкөл оқиғасына (қытайлар мұны Теректі оқиғасы деп атайды) оралайық. Ғаламтордағы ашық ақпарат көздерінде (орыс және қазақ тілдеріндегі) екі ел шекарашылары арасындағы жанжал 13 тамызда болғанымен, Қытай шекарашылары 12 тамызда «Жалаңашкөл» мен «Родниковая» әскери заставаларына жақын аймаққа топтастырылып, сол күні түнгі сағат 3-4-тер шамасында КСРО-ның шекарасын кесіп өтіп, сол маңға окоп қаза бастағаны айтылады. Ал 13 тамызда таңғы сағат 7-лер кезінде 9 және 6 адамнан, яғни екі топтан тұратын Қытай шекарашылары «Жалаңашкөл» заставасы тұсынан КСРО шекарасын бұзып, 400 метрдей жерге ішкерілей енеді. Бұл уақытта шекара сызығында қытайдың 100-ге жуық солдаты сап түзеп тұрады. Осы кезде сол жақтағы «Теректі» постының тұсынан тағы да 12 қытай солдаты шекараны кесіп өтіп, «Тасты» шоқысын бетке алады. Кеңес шекарашылары әуелі қарсы тарапқа өз аумақтарына оралу жөнінде ескерту айтқанымен, олар мұны елемей, жауап ретінде автоматтан оқ жаудырады. Осылайша, сағат 7.50-де қиян-кескі ұрыс басталып, сағат 9-ға дейін жалғасып (кейбір деректерде күні бойы шайқас жүрген делінеді), подполковник Никитенко, кіші лейтенант Пучков, Говор, Теребенков, Ольшевский жетекшілік жасаған шекарашылар «Тасты», «Оң қақпа», «Сол қақпа» шоқыларына бекініп алған қытай жауынгерлерін 3 БТР-дің көмегімен ығыстырып шығарады. КСРО жағынан 10 адам жараланып, екі жауынгер (В.Рязанов пен М.Дулепов) қаза табады. Қытай тарабынан 19 адам опат болып, үшеуі тұтқынға түсіп, оның екеуі Үшарал қаласына апара жатқанда алған жарақаттан көз жұмады. Айқас алаңынан 4 ТТ тапаншасы, 9 СКС карабині, 4 РПД пулеметі, 4 танкіге қарсы граната, 27 қол гранатасы, 6 снаряд, радиостанса, 2 кинокамера мен 1 фотоаппарат табылады. Ал Қытай тарабы бұл оқиғаларда КСРО-ны кінәлі деп санағаны белгілі. Бұған сәл кейінірек тоқталамыз. Тарихтан мәлім, ХХ ғасырдың 60-70 жылдарында КСРО мен Қытай мемлекеттерінің арасындағы қарым-қатынас әбден ушығып, екі алып империяның көсемдері Никита Хрущев пен Мао Цзедун жаға жыртысардай жағдайға жеткен еді. Тарихшылар екі тату елдің аяқ астынан алатайдай бүлініп, бір-бірін көрместей жауласуына Хрущевтің билікке келе салып, Сталиннің жеке басқа табынуын сынға алуы негізгі себептердің бірі болғанын айтады. Осы жәйт Мао Цзедунның көңілін нілдей бұзып, 1960 жылдардан бастап «ана жер біздікі, мына жер біздікі» деп территориялық талаптарын КСРО-ға ашық түрде қойғаны белгілі. Даман мен Жалаңашкөлдегі қарулы қақтығыстың да басты себебі жер дауы екені айтпаса да түсінікті шығар.Ұшақ ұстаған қазақ
Бір қызығы, екі оқиға да бір жылы болғанымен, екеуі де КСРО-ның айқын жеңісімен аяқталғанымен, зерттелуі, баға берілуі басқаша. Даман оқиғасы жан-жақты зерттелген, қаншама мақала, қаншама кітап жазылған, фильмдер де түсірілген. Ал Жалаңашкөл оқиғасы туралы фильмді былай қойғанда, арнайы жазылған кітаптар да жоқтың қасы. Бұған осы тақырыпта мақала жазу барысында көз жеткіздік. Дегенмен жергілікті тарихшылар мен Қытайдың қазақ аудандарында туып-өсіп, кейін Атажұртқа оралған зиялы қауым өкілдерімен пікірлескенде қазақ даласы сол уақытта үлкен бір қауіп-қатерден аман қалғанын аңғарғандай болдық. 1963 жылы Қытайдың Шыңжаң өлкесіне қарасты Текес ауданында дүниеге келген, 1993 жылы елге оралған қытайтанушы ғалым, аудармашы Дүкен Мәсімхан бұл тақырып Қазақстандағыдай Қытайда да жабық тақырып болғанын айтады. «Қытайда көзімізді ашып көргеннен естіген әңгімеміз: «Кеңес одағы басып кіруі мүмкін. Шекаралас аудандарға қауіп төнуде». Мао өлгенге дейін Қытайдың шекаралық аудандарында осындай үгіт-насихат жүргізілді. Оның «Астықты мол жинап, окопты терең қазыңдар. Соғысқа дайындалайық» деген ұраны болды. Сөйтіп, ауыл-ауылдың бәрі бір-біріне қатынап, жаудан қашып құтылу үшін үйлерінің астынан окоп қазғаны бар. Маоның астықты жеп қояды деп торғайларды, астықты ұрлайды деп тышқандарды өлтіртетіні осы кез. Біз балалар, қарапайым халық шынымен де, Кеңес Одағы басып кіре ме деп қорықтық. Мұнда келсек (Қазақстанға), шындық мүлде басқаша. Керісінше, Қытай әр-әр жерден Кеңес Одағының шекарасына басқыншылық жасаған екен» дейді Дүкен Мәсімхан. 1962 жылы Қытайдың Шыңжаң аймағының Алтай ауданында туған, 1993 жылы Қазақстанға көшіп келген ғалым, тарих ғылымдарының докторы Тұрсынхан Зекенұлы Жалаңашкөл оқиғасына байланысты Қытайда бір генералдың қызметтен алынғанын естігенін жеткізді. «Оны Қытай әскерлерінің қаза табуына байланысты жұмыстан алып тастады деп естідік. Шекарадағы шиеленіс 1979 жылға дейін жалғасты ғой. Қазақстан мен Қытай шекарасына қалың әскер шоғырландырылды. Сол кезден қалған танкілерді Зайсан ауданы аумағынан әлі күнге дейін кездестіруге болады. Мына бір оқиға есімде, 1974 жылы наурыз айында Кеңес Одағының бір әскери ұшағы адасып, Қытай шекарасы аумағындағы Қаба ауданының жеріне қонды. Соны шекарадағы қазақтың бір малшысы ұстап алып, қайыс арқанмен шалма тастап, әрине символды түрде болса керек, терекке байлап қойыпты. Қытай билігі оны отаншыл деп мақтап, Пекинге дейін апарыпты. Суретін шығарып, мектептерге таратты. «Ұшақ ұстаған қазақ» деп бәріміз бұған таңғалғанбыз. Кейін ол ұшқышты Пекин арқылы қайтарды деп естідім» дейді тарихшы.
1967 жылы Қытайдың Алтай аймағында өмірге келіп, 1997 жылы атамекенге оралған қазақ жазушысы Жәди Шәкенұлының пайымынша, Жалаңашкөл оқиғасын Шығыс Түркістанмен байланыстыра қарау керек. Себебі бұл жерде КСРО басқыншы рөлін атқарған. «Біз айтып жүргендей, Жалаңашкөл екі ел арасындағы тосыннан болған оқиға емес. Саяси астары бар, әлі толық әшкереленбеген оқиға. Қытай шабуылдады деген желеуді тудырған да, шабуылды жасаған да – КСРО. КСРО Шыңжаңды Қытайдан бөліп алу әрекетін әуелі 1969 жылы Жалаңашкөлде бастаған. Сәтсіз аяқталған соң 1979 жылы қайта бастаған. Бұған дәлел, сол жылдары КСРО Шыңжаңмен көршілес аймақтарға әскерлерін апарды. Моңғолия жақтан, Шығыс Қазақстан облысының Зайсан ауданындағы Майқапшағай өткелі арқылы Қытайға кірмекші болған секілді. Мұны кейін Зайсанға келгенде сондағы туған-туыстардан естідім. «Сендер 78-79 жылдары бізге шабуылдамақшы болдыңдар ма? Не болды өзі?» деп сұраймын ғой. «Сол кездері шекараға жақын ауылдарға түнде ешкім далаға шықпасын деген бұйрық берілді. Үлкен трассамен ауыр-ауыр зеңбіректер, танкілер дүңкілдетіп өтіп жатты. Шекарада әскер қаптады. Шекара маңы жерасты жолы екен. Жер астын қазып, тұмсығын шығарып, зеңбіректерді Қытайға қаратып құрды» деген еді туыстар. Қытайға қарата құрылған зеңбіректерді кейін Зайсанға барғанда өзім де көрдім. Ал біз Шыңжаңда тұрғанда шекарадағы осындай жағдайларды естіген қытай қарттары: «Қазақтар сендерге тиіспейді, келсе, бізді өлтіреді» деп ішкі Қытайға қарай қашты. Әкем көшкендердің жиһаздарын, мүліктерін сұрап алып қап, арбаға басып әкелгені есімде. 1969 жылы Даман, Жалаңашкөл оқиғаларымен қатар Қытайда шағын ұлттар арасында Шығыс Түркістан төңкерістік халықтық партиясы құрылып, оның белсенді мүшелері ұсталып, Қызырбек Оралов деген ақын бастаған көптеген адамдар атылды. Жәркен Бөдеш, Әлімғазы Дәулетқан, Айтан Нүсіпхан секілді зиялы адамдардың Қытай асып қашып келуі іркес-тіркес оқиғалар. Бұлар бір-бірімен байланысты», – дейді жазушы.
Жергілікті тарихшы, Семейдегі Шәкәрім атындағы университеттің профессоры Мұхтарбек Кәрімов Жалаңашкөл оқиғасы қарсаңында Шығыс Қазақстанның шекаралық аймақтарында жағдай өте күрделі болғанын, елдің алаңдаулы күй кешкенін жасырмайды. «Ол кезде Ақсуат ауданы Қызылкесік ауылындағы Киров атындағы (қазіргі Би Боранбай) мектептің 9-сынып оқушысы едім. 1969 жылдың сәуір әлде мамыр айы, әйтеуір, қар кетіп, күн жылынған кез. Шекараға қарай әскерлер өте бастады. Кейін жылдам ұшатын әскери ұшақтар өтетін болды. Мамыр айының 10-ынан ары қарай Ақсуаттың шекараға жақын ауылдарына әскери посттар қойылды. Сөйтсек, шекарада үлкен жаттығу жасалмақ, бұл соған дайындық екен. Бір күні жер-көкті әскер басып кетті. «Танкілер мен үлкен техникалардың шынжыр табанынан тастар үгітіліп, біршама жолдар тегістеліп қалды» деуші еді қариялар. Сол кезде Мәскеуде парадта ғана көрсететін ракеталардың шынжыр табанды көліктерге тиеліп, үсті жабылған қалпы өтіп жатқанын көрдік. Әскерлер негізінен қазақ жігіттері болды. Кейін естідім, сол уақытта қақтығыс болған жағдайда негізгі күш келгенше алғашқы уақытта ұстап тұратын күш ретінде Аягөз, Шұбартау, тағы басқа аудандардың әскерде болған азаматтарын мобилизациялап, уақытша шекараға шақырған екен. Меніңше, бұл КСРО-ның Қытайға көрсеткен сесі болса керек», – дейді тарихшы.
Әбіш Кекілбаев қызмет еткен әскери застава
Жоғарыда сөздерін келтірген Қытайдан атамекеніне оралған үш азамат та телефон арқылы әңгімелескенде «Жалаңашкөл оқиғасы кезінде КСРО отты қару қолданып, қытай әскерлерін жағып жіберген» деген сөзді талай жерде естігендерін айтты. Дүкен Мәсімхан мұны Қазақстанға келген соң тарихшылар аузынан естігенін, Жәди Шәкенұлы Шымкент жақта жарық көретін бір газеттегі жауынгердің естелігінен оқығанын жеткізді. «Кеңес Одағы лазерь нұрын тұңғыш рет КСРО мен Қытай шекарасындағы жанжал кезінде сынақ ретінде қолданып, қытай жағын жандырып жіберген дейді. Ал арғы беттегі ағайындар: «1969 жылы аса бір қатты жарқыл, дауыс шықты. Содан кейбір кісілердің көзі дұрыс көрмей қалған жағдайлар болды» деп отыратын», – дейді жазушы. Жалаңашкөл оқиғасына қатысты деректерде лазерь нұры секілді жойқын қару түрі қолданылмағаны айтылады. Ал Даман оқиғасы кезінде Қиыр Шығыс әскери округінің қолбасшысы Лосик КОКП Орталық комитеті саяси бюросының қаулысын бұзып, «Град» (БМ-21) реактивті зымыранын қолданғаны мәлім. Ендеше, 1969 жылы құпия қару саналған зымыранды Кеңес әскерлері Жалаңашкөлде қолданбағанына кім кепіл?! Мұны біреу білер, біреу білмес, Жалаңашкөл оқиғасына қазақтың көрнекті жазушысы, мемлекет қайраткері Әбіш Кекілбаев та қатысқан. Қаламгер замандастарының айтуынша, оны Жалаңашкөлге өз еркімен жібермеген, айыбын өтесін деп жіберген секілді. Жазушы саналы өмірінің осы бір кезі туралы қазақ тілінде берген сұхбаттарының бірде-біреуінде ашып айтпаған. Тек орыс тілінде берген шағын сұхбатында қысқаша тоқталған. Үзіндіні сол қалпында ұсынып отырмыз. «Начинал как критик в годы хрущевской «оттепели». Юношеский максимализм моих статей не всем было по душе. Попал даже в доклад на пленуме ЦК, еще находясь на студенческой скамье. Передовицей ведущей газеты был квалифицирован как «будущий Синявский» Закончился тем, что я вдруг очутился в Жаланашколських окопах в годы конфликта с Китаем. И после этого долго пришлось искать хлеб на стороне, осваивал азы профессий, далеких от литературы («Нетрадиционный портрет», 337 бет, Әбіш Кекілбайұлы шығармаларының жиырма томдық толық жинағы, 11 том). Әбіш Кекілбаев Жалаңашкөлде жүргенде «Литературная газетаның» Қазақстандағы меншікті тілшісі болып жұмыс істейтін досы Әкім Тарази арнайы барып қайтқан екен. «Әбіш Жоңғар қақпасын күзетеді екен. Водкин деген капитан қарсы алды. Өзі туралы жазады деп ойлап қалса керек. Кейін сол сапар туралы жазғанда оны да қостым. Әбіш: «Сенің сол келіп-кеткенің жақсы болды. Содан кейін маған офицерлер дұрыс қарайтын болды» деп күлгені есімде. Шіркін, уақыт!..» деп жазғаны бар жазушының естеліктерінің бірінде.ТҮЙІН:
Біз бұл мақалада Жалаңашкөл оқиғасы куәгерлерінің сөзін келтірмедік. Себебі олардың көпшілігінің сөзі орыс тіліндегі уикипедиядағы деректерді қайталайды. Сондықтан қанды оқиғаға КСРО-ның шекарашылары көзімен ғана қарамай, Қытайдың қазақ аудандарында дүниеге келген, ар жақтың да, бер жақтың да тарихынан біршама хабардар зиялы азаматтардың және жергілікті тарихшылардың пікірлерін беруді құп көрдік.
1969 жылы КСРО әскерлері жан алып, жан беріскен Даман аралы 1991 жылы ресми түрде Қытайға берілді. Осы жылы Жалаңашкөл оқиғасы кезінде талас тудырған жер 1999 жылы қараша айында Елбасымыздың Бейжіңге сапары кезінде Қазақстан–Қытай шекара мәселелерінің толық реттелуі туралы коммюнике аясында Қытайға берілгені де белгілі. Осылайша, ғасырлар бойы шешілмей келген Қазақстан–Қытай арасындағы 1748 шақырым шекара ресми түрде заңдастырылған болатын.
Азамат ҚАСЫМ, Шығыс Қазақстан облысы Суреттер: Олег Галицкихтың жеке мұрағатынан