Қазақстанда жалған ақпарат таратқан адамға 20 АЕК көлемінде айыппұл төлеуден бастап 7 жылға дейін бас бостандығынан айыруға дейін жаза қарастырылған. Әйтсе де, басым көпшілік оның қылмыстық жауаптылығынан бейхабар. Жалған хабарламалар әлеуметтік желілер мен мессенджерлерде, әсіресе апатты және төтенше жағдайлар кезінде тіпті қаптап кетеді.
Алаяқтар әлеужеліні ұтымды пайдаланады
Техника дамыған заманда интернет арқылы алаяқтық жасаушылардың қатары көбейді. Қазір желіні жаулаған жарнамалардың қайсысы рас, қайсысы жалған екенін айыра алмайсыз. Жалған жарнамалардың бағыты да, мазмұны да әр алуан, тек көздеген мақсаты бір – жұртты алдап, ақша табу. Ең сорақысы сол, кейінгі кездері жұмыс ұсынатын порталдарда есірткі тасымалдаушылардың ақпараты өріп жүр. «Есірткі бизнесімен айналысатындар жұмыс іздеп жүрген жандарды осылай өз қақпанына түсіріп алуға тырысады. Бізге мұндай шағыммен келетіндер өте көп. Мұндай жарнаманың арбауына жасөспірімдер түгілі ересек адамдардың өздері де ілігіп қалуы оңай. Олар адамдардың шарасыздығын ұтымды пайдаланады. Сондықтан мұндай жарнамалардың арбауына түспеу үшін жұмысты тек ресми сайттардан қарастыру керек», – дейді психолог Лимана Қойшиева. Нұр-Сұлтан қаласының Полиция департаментінің Есірткі қылмысына қарсы күрес басқармасының бастығы, полиция полковнигі Олжас Жарылғаповтың айтуынша, есірткі сатумен айналысатын қылмыстық топтар интернет мүмкіндіктерін де кеңінен пайдаланатынын айта келіп, тек кейінгі кезде заңға қайшы жұмыс істеп тұрған 5 сайттың жабылғанын жеткізді. Сондай-ақ Ішкі істер министрлігі интернеттен вакцина құжатын сатуға қатысты 46 жалған жарнаманы анықтаған. Қазір арнайы мониторинг тобы интернетті мұқият зерттеп отыр. Арасында шетелдік хабарландырулар да бар. Мысалы, ресейлік жалған сертификаттар 20 мың рубльге бағаланса, Үндістанда 5 мың рупийден ұсынылады. Сондай-ақ бұл хабарландырулар алдын ала төлемді талап етеді. Тексеру кезінде алаяқтардың шетелдік банктердің карталарын қолданатыны анықталды.Жарнама беруші оның мәтініне жауапты
Жалған жарнама берумен жаһандық бренд иелері де шімірікпей айналысады. Мәселен, 2019 жылы антиперспирант өнімдерін сататын «Юнилевер Қазақстан» ЖШС (Rexona бренді) үстінен жұртшылықтан шағым түскен соң оны тексерген Алматы қалалық Монополияға қарсы департаменті жарнамада көрсетілген деректерінің жалған екенін анықтаған. Атап айтқанда, жарнама жазбасындағы «қолтықтың терлеуін тоқтатып, жағымсыз иістен 10 есе жақсы қорғайды» деген мәлімдеме микробиологиялық in-vitro тест нәтижелері бойынша алынған деректерге сәйкес келмепті. Осыған орай Монополияға қарсы департамент «Юнилевер Қазақстан» ЖШС атына жосықсыз бәсекелестікті тоқтату және алдағы уақытта Қазақстанның бәсекелестікті қорғау заңнамасын бұзуға жол бермеу туралы хабарлама жолдаған. Соның нәтижесінде заң талаптары орындалып, жарнамада жазылған өтірік мағлұмат өшіріліп, оның орнына өнімнің қаптамасына зерттеу нәтижесінде алынған нақты деректер көрсетілді. Сондай-ақ «Байерсдорф Қазақстан» ЖШС-да өзінің өніміне қатысты жарнамада дәл осындай жалған ақпарат берген. Оның жарнамалық материалдарында: «Nivea қара және ақ көрінбейтін» антиперспиранты «Дақтарға қарсы әлемдегі №1 антиперспирант» деп мәлімделген, алайда микробиологиялық in-vitro тест мұның шындыққа жанаспайтыны анықтаған. Сөйтіп, «Байерсдорф Қазақстан» ЖШС-на да Қазақстан заңнамасын бұзуды тоқтату және алдағы уақытта жол бермеу туралы хабарлама жолданған. Алайда компания хабарламаны орындамаған. Сондықтан Монополияға қарсы департамент тергеу жүргізді. Осы іс бойынша соттасу 1,5 жылға созылды. Ақыры Алматы қалалық соты департаменттің нұсқамасын заңды деп таныды. Сол себепті «Байерсдорф Қазақстан» ЖШС өз өнімінен жалған ақпаратты жоюға мәжбүр болды. «Қазір «жұмбақ» хабарламалар көбейіп кетті. Әсіресе, дерттен құлан-таза айықтыратын дәрі-дәрмекті ұсыну жиілеген. Сондай жарнамалардың бірі – желіні шулатқан «Кардитонус» дәрісі жайлы. Онда «Бұл бүкіл әлемде адамның жүрек-қантамыр жүйесін реттеп, құлан-таза емдей алатын жалғыз дәрі» деп жазылған екен. 50 мың теңге тұратын дәріні Ұлттық ғылыми кардиохирургиялық орталықтың есебінен тегін таратамыз деп те көрсетілген»,– дейді Тұтынушылар құқығын қорғау қауымдастығының төрайымы Надежда Дубовая. Осыған орай құқық қорғаушы Ұлттық ғылыми кардиохирургиялық орталығына хабарласып, «Препарат жайлы жазылған мәлімет шындыққа жанаса ма, жоқ па?» деп сұрағанында қызметкерлер оның жалған ақпарат екенін айтқан және сайтта көрсетілген мамандар орталықта жұмыс істемейтін болып шыққан. Ал енді ел-жұртты ақша тігіп, лотерея ойындарын ойнауға жарнамалаған Ақбота Керімбекова, Роза Әлқожа, Бүркіт пен Айша, Жазира мен Жанболат, Ернар Айдар сияқты әншілерге қатысты атышулы оқиға өз алдына бір төбе. Бір өкініштісі, халықты тіс қаққан алаяқтардың алдап жүргені аздай, олардың қатарына өнер адамдарының да қосылды. Әншілер жарнамалаған гивке қатысқан адамдардың әрқайсысы 300 мың теңгеден 6,5 миллион теңгеге дейін ақшасын жоғалтқан. Бар мәселе, әншілердің өздерін алдап кетті ме, әлде елді олар қасақана алдады ма, бұл жағы түсініксіз. Істің ақырына әлі нүкте қойылған жоқ, ал көпшілік оның соңы сиырқұйымшақтанып, құмға сіңген судай болып кете ме деп қауіптенеді. Қалай болғанда да, әншілер әлі күнге дейін жазаға тартылған жоқ. Керісінше, алданған жұрттың мүддесін қорғаған Тілеужан Кішкенебаевты сот лицензиясынан айырды.Жалған ақпарат таратқандар жазаланады
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2019 жылдың желтоқсанында Қылмыстық кодекстің 130-бабын («Жала жабу») қылмыс деп танымау және оны Әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодекске ауыстыру туралы шешім қабылдағанын жариялады. Егер бұған дейін күдіктінің біреуге жала жапқаны дәлелденсе, оны Қылмыстық кодекс бойынша жазаға тартатын. Енді жала жабудың жазасы жеңілдеді, бірақ Қылмыстық кодекстегі «Көрінеу жалған сөз жеткізу» бабы бойынша жауапкершілік күшейді. Бұған дейін жалған арыз берген адам 3 жылдан 7 жылға дейін сотталса, енді 8 жылға дейін бас бостандығынан айырылуы мүмкін. Заңгер Болатбек Ержанның айтуынша, жалған ақпарат тарату 2015 жылы жаңа Қылмыстық кодекс қабылданғаннан кейін қылмыс түрінде (274-бапқа сәйкес) қарастырыла бастаған. Жоғарғы Соттың ақпараттық базасындағы мәліметтеріне жүгінсек, содан бері осы бап бойынша 10 адам істі болыпты. Бұл жағдайда жалған ақпараттың азаматтарға қаншалықты зардабын тигізгені, қоғамды қаншалықты дүрбелеңге салып қойғаны, оның салдарының қандай болғанының маңызы шешуші рөл атқарады. Мысалы, 2019 жылғы Арыс қаласындағы оқ-дәрі қоймасының жарылуына байланысты WhatsApp чатында жалған аудиожазба таратқан жергілікті тұрғын сот үкімімен 3,5 жыл бас бостандығынан шектеу жазасына кесілді. 2016 жылы жерге қатысты митингілер кезінде Facebook-те ол оқиғаларға түк қатысы жоқ фотосуреттерді «Қызылорда қаласындағы митинг» деп жариялаған азаматқа 2 жылға бас бостандығынан шектеу үкімі шығарылды. Ал 2017 жылы YouTube сервисінде тұрғын үйлердің біреуі құлағаны жайлы видео таратқан Семей тұрғыны 2,5 жылға жүріп-тұру еркіндігінен шектелген. Сондай-ақ жария немесе бұқаралық ақпарат құралдарын немесе телекоммуникация желілерін пайдалана отырып, әлеуметтiк, ұлттық, рулық, нәсiлдiк, тектік-топтық немесе дiни алауыздықты қоздыруға бағытталған ақпарат үшін екi жылдан жеті жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығын шектеу не сол мерзiмге бас бостандығынан айыру жазасы қарастырылған. Ал терроризм актiсi туралы көрiнеу жалған хабар таратқан айыптыға 5 000 АЕК мөлшерінде айыппұл салынады немесе бес жылға дейін бас бостандығын шектеу, әйтпесе сол мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы қолданылады. «Азаматтар фейк, көпе-көрінеу жалған деректерді таратқаны үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылатынын білуі тиіс. Заңды білмеу заңды жазадан босатпайды. Ол мессенджерлердегі шағын топта жарияланса да, қылмыстық әрекет болып саналады», – дейді заңгер Болатбек Ержан.Сөз соңы. Қазір әлеуметтік желіде жүлдеге көлік пен пәтер, тағы да басқа құнды сыйлықтар ойнататын лотерея жарнамасы өріп жүр. Әдетте болары болып, бояуы сіңгеннен кейін ғана аттандап шығатын құзырлы органдар әзірге тағы да үнсіз. Олар алаяқтар мен аңқаулардың арасындағы ойын қай жақтың пайдасына шешілер екен деп сырттай тамашалап отырған сияқты.
Дәулет АСАУ