Бұл бастама қайдан шықты?
Азаматтардың қаржы аударымдарын бақылау туралы қызу пікірталас көптен бері айтылып келеді. Мұндай бастама ең алғаш осыдан екі жыл бұрын көтерілген. Бірақ ол кезде Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев оған үзілді-кесілді қарсы болған. Енді, міне Қаржы министрлігі мобильді төлемдерді бақылауға алу мәселесін тағы көтеріп, көпшілік депутаттарды өз дегендеріне көндірген сыңайлы. Аталған бастама тауарлар мен қызметтер құнының қымбаттауына әкеліп соқтыратыны сөзсіз. Өйткені кәсіпкерлер тауар мен қызмет құнына алынатын салық төлемін қосып сататын болады. Сондықтан Қаржы министрлігінің бұл шара қарапайым адамдарға теріс әсер етпейді деген мәлімдемесі шындыққа сәйкес келмейді. Өйткені сіз дүкеннен азық-түлік аласыз ба, шаштараздан шаш қиғызасыз ба, әлде туысыңызға ақша жібересіз бе, салық органдарынан ештеңенің жасыра алмайсыз. Бұдан былай тауар өткізуші немесе қызмет көрсетуші есепшотына түскен қаражаттың белгілі бір бөлігін салық ретінде төлеуге міндеттеледі. Енді ұялы телефоныңызда «аударым» деген тармағынан бөлек «төлем» деген қосымша пайда болатын болды. Адамдар дүкеннен бір нәрсе сатып алғанда немесе қызметтерге төлем жасағанда сол арқылы сауда жасауға тиіс. Мобильді аударымдар қолма-қол ақша төлеу немесе банктік төлемдер сияқты төлем құралы болып саналады. «Қазір экономиканың 30-50%-ы көлеңкелі айналымда жүр, олар салық төлемейді, бюджетті қалыптастыруға үлес қоспайды. Ал бюджетке жаңа табыс көзі керек. Сондықтан осы олқылықтың орнын толтыру үшін мемлекет біздің қалтамызға түскісі келеді», – дейді экономист Арман Бейсембаев. Бұл іс банктер арқылы жүзеге асырылатын болады. Салықшылар бірінші кезекте түрлі тұлғадан жиі ақша түсетін төлемдерге назар аударады. Егер адамның төлем карточкасына жүз және одан да көп адамнан жиі ақша аударатын болса, оны туған-туыстардың немесе дос-жарандардың көмегі деп бүркемелеу қиын. Салық органдары нақ осындай аударымдарды нысанаға алады. «Күдікті транзакциялар бойынша, ол ақшаның қайдан келіп, қайда жөнелтілгені үшін есеп бермеген жандардың есепшоттарын бұғаттап тастауы мүмкін. Егер осы заң жобасы қолданысқа енгізілген жағдайда біз ресейлік кейсті үлгіде алуымыз ықтимал. Өйткені банктер аударымдарды бақылап отырады және кез келген күдікті транзакция кезінде шоттарды бұғаттай салады. Мұндай шектеуден ешкім құтыла алмайды. Бұл жағдайда банк құпиясы нормалары өзгеріске ұшырауы мүмкін», – дейді экономист. Әлбетте, бұл біздің қаржылық жағдайымызға қолсұғушылық болып саналады. Өкінішке қарай, қазір бүкіл әлемде банк құпиясы шарттары талаптары алынып тасталып жатыр. Тіпті, банкілік құпияның қатаң сақтайды деген Швейцарияның өзі қазір «қауіпсіздік аралы» болудан қалған. Швейцария Еуроодақтың банктік ақпаратты алмасу жөніндегі шартына қосылды.Жосықсыз кәсіпкерлікпен күрестің тиімді тәсілі осы ма?
Бұл бастама кәсіпкерлердің кірісін жасыруға қарсы күрес ретінде түсіндіріледі. Әлбетте, кәсіпкерлер көрсеткен қызметі мен сатқан тауары үшін салық төлеуге міндетті. Бірақ кез келген салық экономикалық тұрғыдан негізделген болуы тиіс. Ал қазыналық органдар бұл ниеті түсініксіз – алаяқтарды жекелей анықтаудың орнына кәсіпкерлік субъектілерін жаппай «қалпақтың астында» ұстағысы келеді. «Артық қыламын деп тыртық қылыпты» демекші, мемлекеттің осы тектес мәжбүрлеу функцияларынан жүрегі шайлығып қалған халық ертең қазыналық органдар ақша аударымдарына жаппай салық сала ма деп қауіптенеді. Сосын салық органының әрекетін жоққа шығарып көр, жалпы қара халық мемлекеттік органдармен соттасып абырой таппасын біледі. Ертең оқудағы баласына, ауылдағы әке-шешесіне ақша аударғанда шенеуніктер шатасып, шотын бұғаттап жатса, шотты қайта ашқызудың машақатты екені өз алдына және бұл процестің қанша уақытқа созылып кететіні де белгісіз. Бір ғана мысал: мемлекет тәуекелдерді басқарудың қатаң жүйесіне өткелі 15 жылдай уақыт болыпты, бірақ әлі күнге дейін жүздеген азамат өздеріне тиесілі емес автомобильдер мен жылжымайтын мүліктер үшін салық хабарламаларын алып, соттасып, бастары әуре-сарсаңға түсіп жүр. Ал сот процесі жүріп жатқан уақытта әлгі жоқ көліктер мен жылжымайтын мүлік салығына айыппұл салынып, олар еселеніп өсе түскен. Салық органдарының былығынан адамдар шетелге шыға алмай жүр. Тағы бір күйіндіретіні, азаматтар айыппұлдарын толық өтеп тастағанның өзінде сот орындаушылар оларды борышкерлер тізімінен шығармай, діңкесін құртады. Мемлекеттік деректер қорындағы осы қателерді түзетемін деп жүріп азаматтар жүйкесі мен уақытын құртады. Мысалы, 2019 жылы салық органдары жеке тұлғаларға шатасып 700 млн теңге салық қарызын есептеп қойған. Ал ол бойынша айыппұлдар мен өсімақы 7 млрд теңгеден асып кеткен. Пандемия денсаулық сақтау, білім беру, әлеуметтік қорғау салаларында отандық цифрландыру үрдісінің кемшіліктерін көрсетіп берді. Сондықтан жеке тұлғалардың аударымдарын жаппай бақылауға алу шарасы да осындай былықтарға ұрындырмасына кім кепіл? Оның үстіне, бұл шара төлем карточкалары мен электронды әмияндарын бұғаттау және басқа да шектеу шаралары арқылы жүргізілетін болса, ол түптеп келгенде қаржы саласын цифрлау ісін мансұқтауға әкеліп соқтыратынына дау жоқ. Бұл бөлшек сауданың электронды төлемнен кетіп, бәз баяғы қолма-қол ақшамен сауда жасауына қайтып әкелуі мүмкін. Шағын және орта бизнестің сауда айналымы онсыз да мандымай тұрған шақта бұл отандық кәсіпкерлік субъектілеріне одан бетер соққы болып тиетіні сөзсіз. Бұдан, әсіресе ең бірінші кезекте халыққа қызмет көрсету саласы жапа шегетін болады. Егер салық органдары шын мәнінде алаяқтар мен жосықсыз кәсіпкерлерді ауыздықтаймын дейтін болса, онда адал сауда жасап жүргендерге жаппай бақылау орнатпай, нақ сыбайлас жемқорлардың өздеріне шүйлігу керек еді. Сондай-ақ Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев шағын бизнесті салықтан босатып, оларды тексеруге мораторий жариялап жатқанда қазыналық органдардың кәсіпкерлікті тұншықтыруға бағытталған осы бастамасын қалай түсінуге болады? Ал қаржыгер Расул Рысмамбетовтың айтуынша, Үкімет базардағы жеміс-жидек сатушыларды «қысқанмен» одан бюджеттің бүйрегі бұлтия қояр ма екен? Ал енді салықтан жалтарып жүрген бизнес алпауыттары туралы әңгіме ол басқа, көп қаржымен операция жасайтын нақ солар емес пе?! «Салықтан жалтарушылық мұнай, металл және басқа да шикізат өнімдерін сатушылар тарапынан жиі болады. Міне, осы бизнес алпауыттарын салық төлеуге мәжбүрлеу арқылы қазынаның қалтасын қампайтуға болады, ал самса сататын шағын бизнес өкілдерін мәжбүрлегеннен нәтиже шамалы»,– дейді Расул Рысмамбетов. Әрине, бұл жерде салық органдарын айыптаудың да реті жоқ. Оларға жоғарғы жақтан бұйырды, болды. Сонда салықтан жалтарып жүрген ірі ойыншыларға бір зауал бола ма? Әйтпесе, банктік жариялылықты талап етіп жүріп, ШОБ субъектілерін мүлдем тұншықтырып алмаймыз ба? Міне, мәселенің осы жағын ойлаған кім бар?Дәулет АСАУ