Тіршілік сағатының соңғы секунды соғып, бақилыққа аттанатын көп пенденің мәңгілікке сапарының алғашқы бекеті мәйітхана болады. Төрткүл дүниені дерт дендегенге дейін біздің қоғам атауының өзі тұла бойды тітіркендіретін мекеменің жұмысына аса назар аудара қойған жоқ. Тек ара-тұра ағайын-туыстары түрлі жағдаймен ауруханаға түсіп, ажал тырнағынан арашалауға ақ халаттылардың дәрмені жетпегендердің суыған денесін мәйітханадан алып шығып жататын. Ал коронавирус инфекциясының өршуінен кісі өлімінің күрт артуы еліміздегі мәйітханалар жағдайының мәз емесін көрсетті.
Көпшіліктің ұғымында «мәйітхана» деп аталғанымен, аты да, заты да үрейлі бұл мекеме екі түрге жіктеледі. Оның алғашқысына соңғы демін аурухана төсегінде жатып алғандардың денесі жөнелтіледі. Денсаулық сақтау мекемелерінің жанындағы мұндай орындар ресми тілде «паталого-анатомиялық бюро» деп аталады. Ал кісі қолынан немесе оқыс оқиғадан қаза тапқандардың денесі сот сараптамалары орталығына қарасты мәйітханаларға жеткізіледі. Мұнда тергеушінің қаулысымен сот-медициналық сарапшылар кісі өліміне әсер еткен факторларды жан-жақты зерттеп, қорытынды шығарады. Әйтсе де, бұл саланың ұңғыл-шұңғылынан хабары жоқ қарапайым халық екі мекемені жұптап, «мәйітхана» деген жалғыз атау берген. Оған қоса, 2015 жылға дейін сот-медициналық сараптама жүргізетін мәйітханалар да Денсаулық сақтау министрлігіне қарап келді. Қазір бұл мекемелер Әділет министрлігіне қарасты Сот сараптамалары орталығына бағынады. Әйтсе де, мәйіттерді сақтап, зерттеп-зерделейтін екі түрлі мекеменің мәселесі ортақ болып шықты.«Өлі» риза бола ма?
Өткен жылдың жаз айларында дауасыз дерт талай отандасымызды ортамыздан о дүниеге алып кетіп жатқанда қоғам белсендісі Саида Тәукелева жетекшілік жасайтын «Қоғамдық бақылау және мониторинг» республикалық қоғамдық бірлестігі ел аумағындағы бірқатар мәйітхананы аралап шықты. Мониторинг нәтижесінде талайдың төбе шашын тік тұрғызатын тың деректер мәлім болды. – Коронавирус инфекциясы салдарынан өлім көрсеткіші артқан сәтте өңірлердегі мәйітханаларда орын тапшылығы сезілді. Мәселен, кей мәйітханалар 5-7 орынға шақталған. Дерт дендеген шақта COVID-19-дан көз жұмғандар саны кей өңірде тәулігіне 40-70 адамға жетті. Мәйітханаларға коронавирус инфекциясынан қайтыс болған кісілер түсіп жатқанда паталого-анатомиялық бюролардың қызметкерлерінде қарапайым қорғаныш құралдары болмаған. Мәселен, мониторинг кезіндегі тараздық паталого-анатомдар бахиланың, ал олардың ақтаулық әріптестері спирттің тапшылығын жеткізді. Ал Ақтөбедегі шенділер аудандық ауруханалардағы паталого-анатомиялық бюроға қажетті тоңазытқыштарды сатып алу кезінде бағаны негізсіз көтеріп, пайда таппақшы болыпты. Кейіннен дәл осы факті бойынша Сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызмет өкілдері іс қозғады. Сол секілді Қостанай облысындағы Лисаковск қаласындағы мәйітхана жөндеу жұмыстарына байланысты жабылып қалып, мәйіттерді Рудный қаласына тасымалдау, Атырау облысындағы мәйітханада жұмыс істейтін мамандардың жұмыста жүріп COVID-19 жұқтырса да, медицина қызметкерлеріне бөлінген үстемеақыны ала алмауы сияқты мәселелер де болып жатты, – дейді Саида Тәукелева. Маңғыстау облыстық мәслихатының депутаты Абат Үрісбаев та жергілікті жердегі мәйітхана мәселесіне пандемия кезінде көңіл бөліп, көп нәрсеге көз жеткізгендердің бірі. – Біздегі Ақтау қаласындағы мәйітхана ғимараты 1979 жылы бой көтерген екен. Онда небәрі 8 мәйітті сақтауға болады. Ал қазір Ақтау қаласы мен оның маңындағы Мұнайлы ауданында 400 мың адам тұрады. Осыдан-ақ мәселенің қаншалықты өзекті екенін аңғару қиын емес. Былтыр коронавирус инфекциясынан қайтыс болғандар саны артқан тұста демеушілердің көмегімен мәйітханаға салқындатқыш сатып алып, еріктілерді жұмылдырып, мәйітті сақтауға арналған қосымша орындар жасап шықтық. Нәтижесінде, мәйітхананың сыйымдылығы 16 орынға дейін жетті. Сонымен бірге Маңғыстау облысы бойынша Сот сараптамалары институтының да жағдайы мәз емес. Шалғай ауданның тұрғындары қайтыс болған кісінің денесін 400 шақырым жерден сараптамаға өз көлігімен әкеліп, кері алып қайтып жатыр. Осы мәселелерді бұрынғы облыс әкімі Серікбай Тұрымовтың қатысуымен өткен облыстық мәслихаттың сессиясында, штаб отырысында көтердім. Облыс әкімінің атына облыстық мәслихаттың депутаты ретінде депутаттық сауал жолдадым. Бірақ одан ешқандай нәтиже шықпады. Бұл мәселені облыстың жаңа әкімінің де назарына жеткіземін, – дейді ол.Мамандардың айлығы шайлығына жетпейді
Қоғам белсенділері сөз еткен жағдайлар турасында сала мамандарының да көзқарасын сұрап көргенбіз. Олар да Қазақстандағы мәйітханалардың жағдайы мәз емесін мойындады. – Расында, елдегі мәйітханалардың материалдық-техникалық жабдықталу деңгейі сын көтермейді. 4-5 жыл сайын нарыққа мәйітханаларға қажетті құрал-жабдықтардың жаңа топтамасы шығады. Ал біздегі құрал-жабдықтар кешені 10-15 жылда бір рет жаңартылады. Сонымен қатар біздегі сот-медициналық сараптама қызметінде маман тапшылығы бар. Өйткені ертелі-кеш мәйіттермен жұмыс істейтін мамандардың айлығы шайлығына жетпейді. Есесіне жұмыс жүктемесі тым ауыр. Мәселен, бір ғана Алматы қаласының өзінде күніне 10-15 мәйітке сот-медициналық сараптама жасалады. Демалыс немесе мейрам күндерінен соң бұл көрсеткіш тіпті 30-35-ке дейін артып кетеді. Заң бойынша, сот-медициналық сарапшы мәйітті қарап шыққан соң қорытындыны 1 ай ішінде беруі керек. 10-15 беттен тұратын бұл құжатта кісі өліміне қатысты тергеушіге пайдалы барлық мәлімет қамтылады. Осыдан-ақ жас мамандардың жүйкеге салмақ салатын әрі физикалық-моральдық жүктемесі тым ауыр сарапшылық қызметпен айналысуға құлықты болмауының себебін аңғаруға болады, – дейді республикалық Сот сарапшылары палатасының Алматы облысы және Алматы қаласы бойынша филиалы төрағасының орынбасары Тахир Халимназаров. Әділет министрлігінің Сот сараптамалары орталығының директоры міндетін атқарушы Рахметолла Нұғманов та сот сараптамасын жүргізетін ғимараттарды жабдықтау, сала мамандарының әлеуметтік жағдайын жақсартуға бертінге дейін көңіл бөлінбей келгенін жасырмады. – Бұл күрделі мәселелерді шешу тек Үкіметі қаулысымен 2017 жылы Сот медициналық сараптамалары орталығы мен Сот сараптамалары орталығын қосып, қос мекеме қайта ұйымдастырылғаннан кейін ғана қолға алынды. Атырау облысы мен Алматы қаласында жаңа мәйітхана салынды. Қазір Қостанай облысында мәйітхананың құрылысы жүргізілуде. Биыл 6 облыстағы сот сараптамалары институтының ғимараттары мен үй-жайлары жөнделді. Мұндай жұмыстар Солтүстік Қазақстан және Қызылорда облыстарындағы сот сараптамалары институтының ғимараттарында, Қарағанды облысы Саран қаласындағы мәйітханада жүргізілмек. Қазір орталықтың өңірлерде 20 аумақтық бөлімшесінде 102 мәйітхана бар. Орталық сот сараптамасы институттары мен мәйітханаларды жабдықтау ісін де өз назарында ұстайды. Өткен жылы мәйітханаларға 14 секциялық үстел, 30 кесу арасы, 211 бактерицидті сәулелендіргіш, 46 кварц шамы мен 3 мұздатқыш камера сатып алынды. Жыл басынан бері сот сараптамаларын жүргізу мекемелерінің базасы 7 автоматтандырылған ротациялық микротом және 224 орамды пышақпен толықты. Келесі жылы 5 аумақтық бөлімшеге тіндерді бағыттауға арналған автоматты вакуумдық процессорлар, гистологиялық препараттарды бояуға арналған автобояғыштар мен парафинмен толтыру стансаларын сатып алу жоспарлануда, – дейді Рахметолла Танатұлы. Орталық директоры саладағы өзекті мәселе саналатын маман тапшылығын сарапшыларға тиісті әлеуметтік пакеттің қарастырылмауы, жоғары жүктеме және қауіпті ауруларды жұқтырып алу қаупімен байланыстырады. Сондықтан да қызметкерлерді ынталандырудың жаңа жүйесі қабылданып, жыл басынан сот медицина сарапшыларының еңбек ақысы екі есеге өсіпті. Ал мамандардың біліктілігін арттыруда «Болашақ» халықаралық бағдарламасыны мүмкіндігі пайдаланылуда. 2014-2021 жылдар аралығында «Болашақ» халықаралық бағдарламасы арқылы орталықтың 70 сарапшы маманы Лондон экономика және саяси ғылыми мектебінде, Лондонның империялық колледжінде тағылымдамадан өтіп келген. Әрине бұдан қазақстандық мәйітханалардың жағдайы жақсарып кетті деу қиын. Саланы жетілдіру бағытында қолға алынған көпжылдық стратегияның тиімділігі уақыт өте дәлелденер. Оған қоса көпшілікке мәлім де, беймәлім мәйітханалардың мәселесіне тек жекелеген салалардың бас ауруы ретінде қарау абырой әпермейді. Сол себептен де бұл бағыттағы жұмысты жетілдіруде жергілікті атқарушы органдар мен бірге салалық министрліктердің жауапкершілігі қатар сыналмақ. Әрі-беріден соң мәйітханалар қызметін ұйымдастыруда қордаланып қалған көп түйіткілдің түйінін тарқату тірілердің дүниеден өткендердің алдындағы қастерлі борышы екені мәңгі есте болсын!Шынболат КҮЗЕКБАЙ