Шағын одақтан – тұтас құрлыққа дейін
2014 жылдың 29 мамырында Астана қаласында Қазақстан, Ресей және Беларусь президенттері Еуразиялық экономикалық одақты құру туралы шартқа қол қойды. Кейін ұйымға Қырғыз Республикасы мен Армения қосылды. Бүгінде Еуразиялық одақ әлемдегі бүкіл құрлық жерлердің 14%-ын немесе 20 миллионнан астам шаршы шақырымын алып жатыр. Одаққа мүше елдердің жиынтықты жалпы ішкі өнімі 1 триллион 738,3 долларды құрайды. ЕАЭО-да 2018 жылғы 14 мамырда Молдова, 2020 жылғы 11 желтоқсанда Өзбекстан мен Куба байқаушы мемлекет мәртебесін алды. Елбасы әу бастан Еуразиялық одақ тек бұрынғы Кеңес Одағы елдерімен шектеліп қалмауы керегін айтып келеді. Бұған дәлел – жаңа одақ құрылғаннан кейін келесі 2015 жылы ол жаһан жұртшылығына «Үлкен Еуразия» идеясын ұсынған болатын. Жаңа, алып интеграциялық жоба ЕАЭО-ны, Түркі әлемін, Қытайдың «Ұлы Жібек жолы», «Бір жол, бір белдеу» халықаралық бастамаларын және ұжымдық Еуропаны – Еуропалық одақты қамти алар еді. Яғни, қазіргі шағын одақтан болашақта тұтас құрлықты ен жайлайтын бірлестікке айналу перспективасы қарастырылып жатыр. 2021 жылғы 17 қарашада елордада өткен «Астана клубының» 6-жиынында Елбасы қазіргі жаһандық сын-қатерлерге, коронавирустың таралуына, әлемдік державалар текетіресінің күшеюіне, Ауғанстан төңірегіндегі ахуалға және ядролық стратегиялық тұрақтылыққа қатысты қалыптасқан күрделі жағдайға алаңдаушылық білдірді. Тек бітім мен бейбітшілік қана адамзатты бақ-дәулетке жеткізеді. Ендеше мұндай шақта халықаралық қоғамдастықтың басын біріктіретін, ымыраға келтіретін кез келген бастама, қадам құнды. Осы орайда Қазақстанның Тұңғыш Президенті дүниежүзінде орнаған дағдарыс жағдай Үлкен Еуразиядағы кооперацияның жаңа тәсілдерін ойлап табуды талап ететінін қаперге салды. Бұл ретте жаһандық апатқа соқтырар жаңа дағдарыстардың алдын алу үшін Еуразия елдері арасында жүйелі диалог орнату маңызды. Осы ізгі іске ұзақ уақыттан бері қызмет етіп келе жатқан, соның ішінде үшінші елдермен жұмыс істеп жүрген өңірлік халықаралық бірлестіктер үлес қоса алады. – Атап айтқанда, менің ойымша Еуразия экономикалық одағы, Еуропалық одақ, Шанхай ынтымақтастық ұйымы және жақында ғана құрылған Түркі мемлекеттері ұйымы арасындағы тікелей байланысты дамытатын кез келді. Сондықтан елдеріміз Еуразиядағы кооперацияның барлық мүмкіндігін талқылап, дамыта алатын «Үлкен Еуразия» төртжақты экономикалық форумын құруды ұсынамын, – деп жаңа бастамамен шықты Нұрсұлтан Назарбаев. Егер еуразиялық бірлестік болашақта Еуропа елдеріне қызықты болып, олар да қосылып жатса, Батыс елдерімен бір ұйым аясында алыс-беріс, барыс-келісіміз күрт жақсарса, қазіргі Еуразиялық одаққа қарсы болып жүрген азаматтарымыздың өзі жаңа ұйымды қызу қоштары сөзсіз. Елбасы айтқандай, керуен жолдарын мінсіз ұйымдастырып, қауіпсіздігін қамтамасыз еткен Ұлы дала халқы – қазақтар ежелгі және орта ғасырлардағы аса маңызды сауда қатынасының басты дәнекері болды. Үлкен Еуразияның шығысы мен батысы, солтүстігі мен оңтүстігі арасында сауда мен мәдениет саласындағы байланыстардың орталығы, алтын көпірі қызметін атқарды. Демек, жаңа құрылым арманнан ақиқатқа айналып жатса, онда ол елдер арасындағы жаһандық тауар айналымын өрістетер, зияткерлік ынтымақтастықты өркендетер орнықты платформа болмақ. Бұдан Қазақстан ұтуы мүмкін, елдің әл-ауқаты да артуы мүмкін.Қазақ төраға болды, одақ озды
2021 жылы Еуразиялық экономикалық одақтың төрағалығы қызметін Қазақстан атқарды. Сөйтіп, одақты нығайтты. Таяуда, 19 қарашада Ереванда Еуразиялық үкіметаралық кеңестің (ЕҮАК) қорытынды отырысын өткізген Премьер-Министр Асқар Мамин осы төрағалықтың алдын ала қорытындыларын шығарды. Оның айтуынша, биыл Қазақстанның ЕАЭО-ға төрағалық етудегі басымдықтарын іске асыру бойынша тиімді жұмыс жүргізілді. Нәтиже жаман емес. Егер бұған дейінгі жылдары одақтас мемлекеттердің экономикалық ынтымақтастығында кері кету нышандары пайда болып, өзара сауда азайып кетсе, Қазақстан төрағалығынан кейін ахуал біршама түзеліпті. Бұған жыл басында ел Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев белгілеген ЕАЭО-ға Қазақстанның төрағалық етуінің басым бағыттарын іске асыру жұмысы ықпал еткені сөзсіз. Премьердің мәліметінше, осы жылы ЕАЭО аясында өнеркәсіптік кооперацияны жандандыру бағытында салмақты жұмыс атқарылған. 2021 жылдың І жартысында ЕАЭО-ның жиынтықты өнеркәсіптік өндірісінің көлемі 620 млрд долларды құрады, бұл 2020 жылдың сәйкес кезеңіндегі көрсеткіштен 4,4%-ға жоғары. Аралық тауарлармен өзара сауда көлемі 40%-ға артып, 20,3 миллиард долларға дейін ұлғайыпты. Жыл басынан бері Қазақстанда ЕАЭО-ға мүше мемлекеттер бизнесінің қатысуымен 1 172 жаңа бірлескен кәсіпорын тіркелді, бұл былтырғыдан 9%-ға көп. Сондай-ақ Қазақстан одақ аясында өзара саудадағы кедергілерді анықтап, жою бойынша ауқымды іс тындырған. Бұл отандық бизнестің өрісін кеңейту үшін қажет. Қазір Еуразиялық одақтың ішкі нарығындағы кедергілердің 80%-ы жойылған. Осының арқасында Қазақстан төрағалық еткен жылда, биылғы 9 айдың өзінде ЕАЭО-дағы өзара сауда көлемі 52 миллиард долларға жетті. Сөйтіп, 2020 жылдың сәйкес кезеңінен бірден 32,5%-ға өсті! ЕАЭО-ның транзиттік-көлік әлеуетін дамыту үшін биыл бірлестікке қатысушы елдердің көлік кешендерін интеграциялау іс-шараларын көздейтін, 2021-2023 жылдарға арналған көлік саясатын іске асыру жөніндегі Жол картасы бекітілді. Кедендегі кедергілерді жою бағытында қарқынды жұмыс жүргізілген. Биылғы 10 айда Қазақстан арқылы Орталық Азия, Еуропа, Қиыр Шығыс бағытында 883,2 мың ЖФБ (жиырма футтық балама) жүк тасымалданды, бұл өткен жылғы кезеңдегіден 25%-ға артық. Қытай–Еуропа–Қытай бағытындағы транзиттік контейнерлік тасымал көлемі былтырғыдан 36%-ға өсіп, 604,5 мың ЖФБ-ны құрады. ЕАЭО елдерінің цифрландырудағы жемісті ынтымақтастығының мысалы ретінде «Цифрлық көлік дәліздері», «Шекарасыз жұмыс» біріздендірілген іздеу жүйесі» мен «COVID-сыз саяхаттаймын!» қосымшасы аталады. Қазақстан экономикалық интеграция саласында тиімді құралдарды түзу үшін жаңа цифрлық бастамаларды іске асыру қажет деп санайды. Үкімет басшысы А.Мамин одақтас елдерге Еуразиялық даму банкі базасында бірыңғай цифрлық платформа құру бастамасын енгізіпті. Айтқандай, кейінгі жылдары Еуразиялық одақ елдерінің өзге елдермен экономикалық қарым-қатынасы да нашарлағандай болған. Дегенмен биыл сыртқы сауда көрсеткіштері күрт қалпына келді. Жыл басынан, қаңтар-қыркүйек айларында ЕАЭО елдерінің сыртқы сауда көлемі 596 миллиард доллар межесін бағындырды. Бұл 2020 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда 32,7%-ға артық!Одақтас елдер өзара сүйеу бола ма?
Әрине, одақ ішінде еш проблема жоқ деу асылық болар. Ұйым аясында қазақ кәсіпкерлері кезігіп жүрген қиындықтар жайында отандық ақпарат құралдары мен сарапшылар біраздан айтып жүр. Қазақстан ол мәселелердің бәрін келіссөз арқылы шешуге күш салып келеді. Қалай болғанда да, одақ ішіндегі интеграция ары қарай ілгерілеуде. Мысалы, 19 қарашадағы ЕҮАК қорытынды отырысында ЕАЭО аясында «Кредиттік тарих құрамына кіретін мәліметтермен алмасу тәртібі туралы» келісімге қол қойылды. Осыған сәйкес, енді қазақстандықтар, отандық кәсіпкерлер, компаниялар Еуразиялық одаққа мүше 5 мемлекеттің кез келгенінде несие рәсімдей алады. Осы мақсатта одақтастар өз азаматтары мен бизнес субъектілеріне қатысты несиелік досье алмаса алады. Мысалы, Мәскеудегі банк қазақстандық «Бірінші кредиттік бюроға» сұрау жолдап, тиісті несиелік тарих есебін үш күн ішінде алдыртпақ. Қазақстандық тараптың сериялық өнімнің шығу орны туралы сертификаттарды қолдану үшін тауарлар тізбесін кеңейту бастамасы қолдау тапты. Бұл шешім қазақстандық кәсіпорындарға әкімшілік шығындарды қысқартуға мүмкіндік береді. Бұған қоса, автокөліктердің электронды паспорттарын қалыптастыру, металлургия өнеркәсібі кәсіпорындарын шикізатпен қамту, асылтұқымды мал шаруашылығы саласындағы жұмысты үйлестіру және басқа да келешекке жақсы негіз қалайтын мәселелер шешімін тауып жатыр. Даму бағытын белгілеу үшін қазіргі проблемалар мен кемшіліктерді білген жөн. Бүгінде адами капиталды дамытуға жұмсалатын мемлекеттік шығыстар деңгейі ЕАЭО мемлекеттерінде дамушы елдер дейгейінен төмен болып жүр. Дамыған елдердің көбінде білім беруге, денсаулық сақтауға және мәдениетке жұмсалатын шығындар ЖІӨ-нің шамамен 15%-ын құрайды, ал бұл көрсеткіш Еуразиялық одақта 8% ғана. Қазіргі аумалы-төкпелі заманда инвесторлар дамушы елдерден кетіп жатыр. БҰҰ-ның сауда және даму жөніндегі конференциясының (UNCTAD) дерегінше, 2020 жылы дамыған елдердің инвесторлары дамушы елдерге құятын инвестиция көлемін бірден 56%-ға – 347 миллиард долларға дейін азайтқан, бұл – сонау 1996 жылдан бергі ең төменгі шама. Инвестиция тасқыны сұйылған кезде не істемек керек? Еуразиялық одақ елдері ірі индустриалдық инвестжобаларды бірлесе жүзеге асырып, бірге қаржыландыруға келісті. Еуразиялық экономикалық комиссия мүше елдердің ұсыныстары негізінде ЕАЭО Индустрияландыру картасын қалыптастырды. Оған жалпы сомасы 300 миллиард доллардан асатын, 21 саланы қамтитын, 550 технологиялық бағытта жүзеге асырылатын 185 ірі жоба кіріп отыр. Соның ішінде Қазақстан атынан жалпы құны 44,4 миллиард доллар тұратын 12 жоба енген. Қазақстан бастамасымен Еуразиялық одақ өзге елдермен, сондай-ақ Еурокомиссиямен, ДСҰ, АСЕАН және басқа халықаралық ұйымдармен сауда-экономикалық қатынастарды жолға қойып келеді. Кім біледі, бәлкім осы ғасырда Қазақ елі Үлкен Еуразияның орталығына айналуы да ғажап емес. Әзірге комиссия Еуразиялық экономикалық интеграцияны дамытудың 2025 жылға дейінгі жаңа стратегиясын жүзеге асыру жоспарын әзірлеп жатыр.Айхан ШӘРІП