Тегін жолдың саны азаяды
Тегін жолдың саны азаяды
Былтырдан бері респуб­лика­лық маңызы бар, І санаттағы, 4 жо­лақты 7 автожол ақылы негізге көшті. Бұл тәуліктің тең жартысын тасжолда өткізетін жүргізушілердің наразылығын туғызып отыр. Айту­ларынша, біздегі ақылы жол­дар­дың сапасы сын көтермейді. Осы­ған қарамастан алдағы бес жылда елдегі барлық трассаның жарты­сына жуығы ақылы болады. Енде­ше ақылы жол өзін-өзі ақтай ма? Жол активтерінің ұлттық сапа орталығының мәліметінше, Қазақстанда автожолдардың жалпы ұзындығы – 96 мың шақырым. Бірақ соның тек 25 мыңы – республикалық маңызы бар күрежолдар. Қалған 71 мың шақырымы – жай-күйі мәз емес жергілікті жолдар. Бү­гінде елімізде 2 134 шақырымды құрайтын 11 ақылы жол учаскесі бар. 2025 жылға дейін автомобиль жолдарының 11 мың шақы­рымына ақылы жүйені енгізу жоспарланған. Бірінші кезеңде былтыр 5,8 мың шақырым жол ақылы негізге көшті. Нәтижесінде, осы жолдардан жыл соңына дейін 25,6 миллиард теңгеден астам алым жиналады деп жос­парланып отыр.

Табыс қайда кетіп жатыр?

Ал 2021 жылы ақылы жолдан түскен қаражат көлемі 8,1 миллиард теңге болған. Жалпы ұзындығы 682 шақырым төрт ақылы жол: «Нұр-Сұлтан – Теміртау», «Нұр-Сұл­тан – Щучинск», «Алматы – Қапшағай» және «Алматы – Қорғас» республикалық жол учаскесінен 6,9 млрд теңге қаржы түсті. Осы орайда «табыс қайда кетіп жатыр?» деген заңды сауал туындайды. «ҚазАвто­Жол» ұлттық компаниясының ақылы жол­дар дирекциясы директорының орынбаса­ры Сәкен Әділбековтің айтуынша, жолдан жиналған қаражат ақылы жолдарды күтіп ұстауға жұмсалады екен. – Бір ақылы жол бекетін алайық. Ол бекетті фото және бейнебақылау камера­сымен қамту, сондай-ақ бекетке электр желісі мен интернет тарту мәселесі бар. Одан бөлек, бекет аумағында метеостанса қою мәселесі қаралып жатыр. Міне, ақылы жолдан түскен қаражат жол сапасын артты­руға жұмсалып жатыр. Әрине, жолдан түскен табыс бойынша салық төленеді. Дегенмен түскен қаржының дені жолды күтіп-баптауға бағытталады, – деді Сәкен Әділбеков. Оның айтуынша, ақылы жолдардан түскен қаржының 80 пайызы сол жолдар­ды дамытуға жұмсалады. Алдағы 10 жыл ішінде шамамен 532 миллиард теңге алым жиналады деп болжанып отыр. Үкімет төлемақы мөлшерлемесін алғаш рет 2013 жылы «Астана – Щучинск» жолында ақылы жүйе енгізілген кезде бекітті. Бұл бағалар жаңа учаскелерде де сақталып, өзгеріссіз қалды. Көрші елдерде ақылы жүйе ұзақ жылдар бойы жұмыс істеп келеді. Оларда тарифтік мөлшерлеме Қазақстанмен са­лыстырғанда әлдеқайда жоғары. Мәселен, Ресейде жүк машиналары 1 шақырым үшін 22 теңге төлейді, Италия мен Германияда орташа есеппен 70 теңге, Беларусь мем­лекетінде 80 теңге шығындайды. Ал Хор­ватияда жүк көлігі үшін жолда жүру құны шақырымына 122 теңгемен бірдей соманы құрайды. Қазақстандағы жағдай қандай? Бізде жеңіл автокөліктер үшін 1 шақы­рым – 1 теңге. Бұл ретте жергілікті жеңіл кө­ліктерге құны 1 000 теңге болатын бір жылдық абонемент ұсынылған. Автобустар үшін төлемақы мөлшері орын санына байланысты бір шақырымға 5 теңгеден 15 теңгеге дейінгі соманы құрайды. Тіпті, қа­лааралық және жергілікті рейс автобустары төлемнен босатылған. Жүк көтерімділігіне байланысты жүк көліктері үшін бір ша­қырымның бағасы 5 теңгеден 25 теңгеге дейінгі соманы құрайды.

Тауар бағасына әсер ете ме?

«Қаржы түсіп, жұмыс істеліп жатыр» дегенмен, жүргізушілердің базынасы да жоқ емес. Анығырақ айтсақ, сапасыз жолдың салдарынан ауыр жүк көліктерінің өзі жиі істен шығады. Оның үстіне, жол бойында­ғы қызмет көрсету де ақсап тұр. Жүргізу­ші­лер­ге лайықты жағдай да жасалмаған. «Ен­деше біз несіне ақы төлеуіміз керек?!» – дейді олар. – Соңғы уақытта жанар-жағармайдың бағасы қымбаттады. Мәселен, астанадан Алматыға барып-келгенге дизельдің өзіне кем дегенде 300 мың теңге жұмсалады. Ал сапасыз жолда көлік бұзылмай тұрмайды. Бір дөңгелек жарылса, шығынға ұшы­­раймыз. Бұл аздай, енді ақылы учаске­лердің саны артса, неміз қалады?! – дейді елор­далық жүргізуші Қайсар Төлеуқасымов. Ол рас, ауыр жүк көліктер үшін баға бөлек. Әрі олар түріне қарай ішінара бөлінеді. Яғни, баға жүк көлігінің салмағына байланысты, салмақ көп болған сайын баға да жоғарылай береді. Кезінде бұл мәселені экс-депутат Азат Сембинов те көтерген. Оның пікірінше, Қазақстанның жері үлкен. Тиісінше, біздегі тасымалдау шығындары кейде тауардың өзіндік құнының 10-15 па­йызын құрайды. Демек, жүргізушілерге арналған тариф автоматты түрде тауарлар мен азық-түлік бағасын қымбаттатып жі­береді. Ал бұқара халықтың шекесі шылқып отырмағаны анық. – Осыдан үш жыл бұрын жолдардың ақылы болуын талқылау кезінде бүкіл әлем­де ақылы автожолдар тегін баламалы трасса ұсынылған жағдайда ғана енгізілетінін айтқанбыз. Бірақ қазір біз адамдарға таңдау қалдырмай отырмыз. Ал жолдар солардың салығының есебінен салынып жатыр. Бастамашылар ақылы жолдардың пайда болуы нарықтық экономиканың талапта­рынан туындағанын алға тартады. Дегенмен нарықта бәсекелестік те, таңдау да болуы керек, – дейді Азат Сембинов.

Балама жол бар

«ҚазАвтоЖол» ұлттық компаниясынан сұрағанымызда, ақылы жолдарға балама жолдардың бар екенін айтты. Бірақ балама жолдың сапасы ақылы жолдан нашар. Оның үстіне, балама жолдар ұзақ, көбі ауылды жерлерден өтеді. Мысалы, Нұр-Сұлтан – Атбасар учаскесіне ақы төлегісі келмегендер Нұр-Сұлтан – Қорғалжын – Абай – Егіндікөл, Егіндікөл – Атбасар ба­ғытындағы аудандық маңыздағы ескі жол­дарды пайдалана алады. Өзбекстан­ның Нүкіс қаласына бастайтын жаңа жол­дан ақ­ша үнемдеуді қаласа, Доссор – Құлса­ры – Қаратон – Сарықамыс – Боранқұл шаруашылық автомобиль жо­лына түсе алады. Алайда ақылы негіздегі 5,8 мың шақы­рым жаңа трассалардың бәрі дерлік ел қар­жысына салынды. Жүздеген миллиард бюд­жет және қарыз қаражат шығындалды. Енді олардан «ҚазАвтоЖол» ұлттық ком­паниясы немесе басқа жеке компания 20 жыл бойы ақы жинап, жүздеген миллиард қаражатқа кенелмек. Бір қарағанда, осының арқасында мемлекет мыңдаған шақырым жолды күтіп ұстау шығынынан құтылатын сияқты: ақылы жол операторлары өздері тапқан қаражатқа жолды өзі күтіп ұстауы тиіс. Дегенмен кәсіпкерлердің айтуынша, қазірдің өзінде көптеген жүк көлігі мен фуралар қаражат үнемдеу үшін ақылы жолдарға жоламай, балама жолды таңдап, аудандық, облыстық маңыздағы жолдармен айналып өтетінді шығарды. Сөйтіп, ауыл-аудан арасындағы тегін жолдарды шұрық тесік, ойдым-ойдым етіп бүлдіріп жатыр. Яғни, енді тегін жолдарды жыл сайын жөн­деу үшін мемлекеттің қатты шығындалуына тура келеді. Былтыр жергілікті жолдар же­лісін дамытуға 119 миллиард теңге бөлінген. Бұл мол ресурс тек 1,3 мың шақырым жолды жөндеуге жеткен. Ал жергілікті жолдардың ұзындығы 71 мың шақырымнан асады… Экономист Ербосын Нұрмұқанның айтуынша, ақылы жол дегенге үрке қарауға болмайды. Бір жүріп өткенде төлейтін 200 теңгені әңгіме қыла берсек, соның мың есе зардабын әлі талай тартамыз. – Бірінші, ақылы жол – көлік құрылысы. Елдің маңызды инфрақұрылымдық өндіріс саласы және экономикалық дамудың қоз­ғаушы күші. Ақылы жолдар алдымен елдің магистралды құрылымын жақсартып, ай­мақ­аралық және аймақтық экономикалық бай­ланыстардың дамуын арттырады. Жол құ­ры­лысының тәуекелі төмен, қаржылық қайта­рымы жоғары, – дейді Ербосын Нұрмұқан. Сарапшылардың зерттеуі бойынша, ақылы жолдың инвестициялық мультип­ли­каторлық әсері 3-ке тең. Яғни, жол салуға кеткен әр 1 теңге ЖІӨ-ге 3 теңгелік үлес қосады. Демек, ақылы жол инвестициясы өзінен 3 есе артық пайда әкеледі. Сондықтан да шығар, билік соңғы жылдары жол салуға қыруар қаржы бөліп, қалааралық маңызды трассаларды жөндеуге көңіл бөліп жатыр.