Зейнетақы жүйесін жаңғырту керек пе?

Осыған дейін Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев еліміздегі зейнетақы жүйесін жаңғырту туралы талай рет сөз етті. Соның бірінде «зейнетақы салымдарының кірістілігін арттыру үшін зейнетақы қаржыларын инвестициялау тәсілдерін қайта қарастыру керектігін» айтқан болатын. Жалпы, елімізде зейнетақымен қамтамасыз ету 3 деңгейлі жүйемен жүзеге асырылады: базалық, міндетті және ерікті зейнетақы жарналары. Оның біріншісі тек қана мемлекеттік бюджетке тәуелді болса, соңғылары зейнетақы қорының инвестициялық табысына байланысты белгіленіп отырады. Елбасымыз инвестициялық тәсілдерін қайта қарау дегенде, дәл осы инвестициялық табыстың жоғары деңгейде болуын қадағалауды тапсырған еді. Себебі, әлемдік экономика тұрақсыз кезеңде қаражатты тұрақты табыс әкелетін салаларға құю өте маңызды.

Біз білетін зейнетақы енді болмайды…
Қордың басқарма төрағасының орын­басары Сәуле Егеубаеваның түсіндіруінше, базалық зейнетақы жүйесінің бір артық­шылығы – ол қаржылық ахуалға тәуелді емес әрі алдын ала белгіленген мөлшерде төлем жасалады. Бірақ ол елдің демографиялық жағдайына тәуелді. Себебі, халықтың орташа жасы ұлғайған сайын, бұл жүйеге қаржылық тұрақсыздық қаупі төнеді. Нәтижесінде, салықты көбейтіп, зейнет жасын ұлғайтуға тура келеді. Тіпті кей елдерде 2040 жылдарға қарай адамдар базалық зейнетақы алмауы да мүмкін. Бұл туралы биыл Давоста өткен Бүкіләлемдік экономикалық форумға кел­ген ғалымдар да айтып өтті. Олардың ойынша, дүниежүзінде зейнетке шығу уақыты кейінге шегерілуі мүмкін.

Статистикаға сенсек, Ұлы­бри­тания, АҚШ, Канада, Фран­ция мен Германия секілді дамыған елдерде 2000 жылдан кейін дүниеге келген адамдар 100 жа­сайды, мүмкін одан да ұзақ өмір сүреді деген болжам бар. Макс Планк атындағы демография институтынан келген Джим Вопел: «ХІХ ғасырдан бері адам­дардың өмір сүру ұзақтығы әр онжылдықта 2,5 жылға өсіп келеді», – дейді. Бұл, әрине, тамаша жаңалық дерсіз, бірақ таяқтың да екі ұшы болатыны се­кілді, бұл құбылыстың зейнет­керлікке шығу жасын ұзарта тү­сетіні сөзсіз. Тіпті бұлай жалғаса берсе, адамдар үш-төрт маман­дықты игеріп, өмір бойы жұмыс істеп өтулері де ғажап емес. Давос­тағы экономикалық форум­да психолог Линда Граттон: «Егер 30 жасқа ұзақ ғұмыр кешсек, онда бізге зейнетақыға қазіргіден 5 есе артық қаражат жинауға тура келеді. Біз көріп-біліп жүрген зейнетақы енді болмайды», – деп түсіндірген болатын. Демек, бұл тенденцияның біздің елімізде де байқалуы заңды. Себебі, 1960 жылдан бері қазақстандықтардың орташа жасы 58-ден 71 жасқа дейін ұлғайған.
Бірақ біздің зейнетақы жүйе­міз әртараптандырылған, сон­дықтан демографиялық ахуалға тәуелсіз ерікті және міндетті зей­нетақы жарналарын пайдалану жекелеген тұлғаларды мемлекетке тәуелділіктен арылтады. Бұлар – қаржылай тұрақты жүйе әрі салымшылардың қаражат жи­науға деген қызығушылығын арт­тырады және елдің экономи­ка­сына қосымша инвестиция бола алады. Дегенмен мұның да кем­шіліктері жоқ емес. Біріншіден, салымшы қанша қаражат жинаса, сонша зейнетақы алады. Одан бөлек зейнетақы қорының сол қаражатты инвестициялау ар­қылы тапқан табысынан қосымша пайда көреді. Яғни, бұл жүйе инвестициялық басқаруға тікелей байланысты.

Өткенге ораламыз ба?
Ұлттық банктің төрағасы Да­нияр Ақышев Астана экономи­калық форумы аясында өткен брифингте зейнетақы нарығында бәсекелестік ортаны қайта қа­лыптастыру керектігін айтты. Бірақ нарықта қарама-қайшы­лықтар туындамас үшін оған капитал деңгейі жоғары, тұрақты компанияларды тарту керек. Қаржы реттеушінің басшысы қандай өзгерістер болса да, қазіргі Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры қала беретінін ескертті. Себебі, адамдарда қаражатын бел­гілі бір ұйымға сеніп тапсы­рарда таңдау болуы қажет. Ұлттық банк ұсынып отырған зейнетақы жүйесінде БЖЗҚ қаржыны Ұлт­тық банкке бағыттайды, ал жеке компаниялар салымшының қа­лауы бойынша қаражатты инвес­тициялайтын болады». Ақышев: «Біз әр адам зейнетақы жинағын басқаратын компанияны өзі таң­дауы үшін бәсекелестікті қайта қалпына келтіру керек деп есеп­тейміз. Сонда ол өз қаржысын қай­да салу керектігін де таңдай алатын болады. Егер оған Ұлттық банк ұнамаса, жеке компанияға кете алады. Бұл біз ұсынып отыр­ған базалық принцп», – деген болатын.
Бірақ Ұлттық банктің бұрынғы басшысы Қайрат Келімбетов БАҚ-қа берген сұхбаттарында «кері шегінуді», яғни, менедж­менттің бұрынғы моделіне ора­луды құптамайтынын айтқан. «Себебі, активтердің тиімді ме­неджерлеріне айнала алатын ком­панияларды көрмей тұрмын», – дейді ол. Экс-төраға неліктен мұндай байламға келгенін былай түсіндіреді: «Біріншіден, қор нарығы қажет, бізде ол енді ғана дамып келеді. Сондықтан қара­жатты жеке компаниялардың немесе мемлекеттің басқаруында ешқандай айырмашылық бол­майды. Себебі, мемлекеттік құн­ды қағаздардан басқа зейнетақы қаражатын инвестициялайтын жер жоқ. Оған инвестиция жасау үшін комиссиясы жоғары жеке компанияларға жүгінудің қажеті жоқ». Қайрат Нематұлының айтуынша, зейнетақы жүйесінің келесі қадамы Ұлттық қордың басқару үлгісіндегі менеджмент болуы керек. Мұндай тәсіл бойынша, қаражаттың жартысын Ұлттық банк басқарса, қалған бөлігін халықаралық менеджер­лер қадағалайтын болады.
Зейнетақы жүйесін 2030 жыл­ға дейін жаңғырту тұжы­рым­дамасында азаматтардың зей­нетақы жинақтарын мемлекет тарапынан кепілдендіру және зейнетақы жүйесін реттеудің заң­намалық негіздері туралы айтыл­ған. Ол бойынша жарналар қар­жылық құралдарға инвестиция­ланады. Іс жүзінде Зейнетақы қоры елдің ішкі нарығында негізгі инвесторға айналуы қажет. Себебі, зейнетақы активтері құн­ды қағаздарға, оның ішінде мем­лекеттің, жеке компаниялардың немесе шетелдік үкіметтер мен компаниялардың облигация­ларына инвестицияланады.
«Қазақстанның үшінші жаң­ғыруы: Жаһандық бәсекеге қа­білеттілік» атты биылғы Жол­дауында Президентіміз Үкіметке Қазақстанның инвестициялық стратегиясын дайындау туралы тапсырма берген еді. Осыдан еліміздің инвестициялық страте­гиясы бойынша сенімді ұлттық валютамыздағы қаржы құрал­дарын қалыптастырудың қан­шалықты маңызды екенін көре аламыз. Себебі, ол зейнетақы активтерінің тұрақтылығын және алдағы уақытта басқа да инвестор­лардың табыстылығын қамта­масыз етеді.

Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорының таза инвестициялық табысы 206 млрд теңгеге жетті. Қордың зейнетақы активтерін құрайтын алғашқы үштік: мемлекеттік құнды қағаздар, еліміздегі екінші деңгейлі банктер мен квазимемлекеттік ұйымдардың облигациялары. Атап айтқанда, табыстың 42 пайызы мемлекеттік құнды қағаздардан түскен. Олардың жалпы құны 3 трлн теңгеден асады. Үштікті аяқтайтын квазимемлекеттік ұйымдардың облигациялары 808 млрд теңгеге жетіп, жалпы табыстың 11 пайызын жапқан. Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорындағы зейнетақы жинағының жалпы көлемі шілдеде 7,1 трлн теңгеге жетті. Бұл көрсеткіш өткен жылмен салыстырғанда 458 млрд теңгеге көп.

Болашақ зейнеткердің «байлығы» қанша?
Зейнетақы активтері бойынша инвестициялық табыстың көлемі қаржы нарығындағы ахуалдарға және зейнетақы қаражаты салын­ған қаржы құралдарының баға­сына тәуелді. Бүгінде Ұлттық банк әртараптандырылған инвес­тициялық портфель тұжырымын ұстанады. Бұл принцип зейнетақы қорының инвестициялық табы­сын тұрақты деңгейде ұстап тұру­ға мүмкіндік береді.
Биыл шілденің бірінде Бірың­ғай жинақтаушы зейнетақы қо­ры­ның таза инвестициялық та­бысы 206 млрд теңгеге жетті. Қор­дың зейнетақы активтерін құрайтын алғашқы үштік: мем­лекеттік құнды қағаздар, еліміз­дегі екінші деңгейлі банктер мен квазимемлекеттік ұйымдардың облигациялары. Яғни, зейнетақы қоры табысының негізгі бөлігін осы қаржы құралдары құрайды. Атап айтқанда, табыстың 42 пайызы мемлекеттік құнды қа­ғаздардан түскен. Олардың жалпы құны 3 трлн теңгеден асады. Үштікті аяқтайтын квазимем­лекеттік ұйымдардың облига­циялары 808 млрд теңгеге жетіп, жалпы табыстың 11 пайызын жап­қан. БЖЗҚ-дағы зейнетақы жи­нағының жалпы көлемі шіл­деде 7,1 трлн теңгеге жетті. Бұл көр­сеткіш өткен жылмен салыс­тырғанда 458 млрд теңгеге көп.

Әлем тәжірибесі
Алғашқы мемлекеттік зей­нетақы жүйесі Германияда княз Отто фон Бисмарктің реформасы негізінде пайда болды. Реформа алғашқы кезде науқастарға және мүгедек адамдарға қаржылық кө­мек ретінде жүргізілсе (1883-1888 жж) кейіннен 1889 жылдан бас­тап жалпы зейнетақымен қам­та­масыз ету жүзеге аса бастады.
Өткен ғасырдың зерттеушілері қарт адамдарды әлеуметтік қорғау мәселелерін әртүрлі қарастырды. Либералды нарық экономи­касының жақтаушылары әрбір тұлға қор жинау арқылы қарт­тығын өзі қамтамасыз етуі тиіс деген пікірде болды. Джон Кэйнс­тің көзқарасын қолдайтын эконо­мис­тер, керісінше, жеке жинақ­тардан бөлек, қарт адамдарға мемлекеттің есебінен зейнетақы және басқа да әлеуметтік төлемдер түрінде жәрдем көрсетілуі қажет екенін айтты.
Президенттің Жарлығымен бекітілген Қазақстан Респуб­ликасының зейнетақы жүйесін одан әрі жаңғыртудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасында Италия, Швеция, Польша, Ресей Феде­рациясының тәжірибелеріне сүйене отырып, «еңбек еткен бү­кіл өмірінде зейнетақы резерв­терін қалыптастыруға қаты­суынан зейнетақы мөлшерінің тәуелділігін күшейту» мәселесі қамтылған. Әлем елдерінің зей­нетақы жүйесі көпдеңгейлі мо­дельдер зейнетақымен қам­сыздандырудың неғұрлым тиімді әрі қаржылай тұрақты екенін көрсетеді.
Мысалы, американдықтар үш жүйенің: мемлекеттік, жеке және жұмыс орнынан бөлінетін зей­нетақы жинағын пайдалана алады. Бұл бағдарлама 1935 жыл­дан бері жұмыс істеп келеді әрі АҚШ-тағы қарияларды ең жо­ғары зейнетақымен қамтамасыз етіп отыр. Зейнетақы жүйесін жаңғырту туралы тұжырымдамада айтылған Швеция біз қолданып жүрген көпдеңгейлі зейнетақы жүйесін қолданады: жинақтық, шартты-жинақтық және міндетті (ең төменгі). Бірінші жұмыс­шы­лардың жалақысының 16 пайы­зынан құралады. Мұнда зей­нетақы салымшының бұрынғы жалақысының 70 пайызына жуық­тайды. Бірақ жақында Rogers Holdings компаниясының иесі Джим Роджерс келесі әлемдік дағдарыс АҚШ-тың зейнетақы жүйесінің әсерінен болуы мүмкін екенін айтқан еді. Ол: «Дағдарыс әлемнің кез келген нүктесінен келуі мүмкін. Ол Греция эконо­ми­касының құлдырауынан не­месе АҚШ-тың зейнетақы бағ­дарламасынан болуы мүмкін. Себебі, зейнеткерлер өз қарыз­дарын өтей алмай отыр. Зей­нетақы төлеу тоқтап қалмаса да, жуық арада АҚШ-тың белді зей­нетақы қорларында проблемалар пайда болады», – деген еді.
Бү­кіләлемдік экономикалық фо­рум­ның баяндамасында «2050 жылға қарай зейнетақы жүйе­сіндегі қаражаттың жетіспеушілігі 427 трлн долларға жетеді» деген болжам айтылған. Бұл қазіргі әлемдік ІЖӨ-нен бес есеге көп. Осыдан-ақ зейнетақы жүйесін қандай болашақ күтіп тұрғанын бағамдай беріңіз. Демек, алаңсыз қарттықты қамтамасыз ететін жүйенің тиімділігі күн тәртібіндегі мәселе болып қала бермек.

Кәмила ДҮЙСЕН