Ым-ишара театрлары туралы не білеміз?

Біз жыл сайын Астана күнін тойлап жатқанда мына әлемнің тынысын жүрегімен сезетін, бір-бірімен ым-ишара арқылы ғана тілдесетін ерекше жандар елеусіз қалушы еді. Ал биыл олар үшін Астана күні ерекше оқиғамен есте қалды. Олар да он екі мүшесі сау адам секілді мәдени шараға барып, рухани азық алып, мерекелік көңіл күйді сезіне алды.
Мәдениет және спорт министрлігі мен Activ Life мүгедектер қоғамдық бірлестігі Wide World – «Ұлы Дүние» І халықаралық ерекше театрлар фестивалін өткізді. 4-6 шілде аралығында өткен фестиваль аясында Activ Life ым-ишара театрының тұсауы кесілді. Бұл біздің елде тұңғыш рет құрылған ым-ишара театры.

«Астана күнінде аулаға шықпайтынмын»
Біз сыртынан мүмкіндігі шектеулі деп атау берген ерекше адамдар қоғам өміріне етене атсалысуға кірісті. Енді олардың өз театры бар. Activ Lifе театры фес­тиваль шымылдығын өзбек драматургы Еркін Құшуақовтың «Қызыл алма» қойылымымен ашты. Фестивальге келген «Не­дослов» театры (Ресей, Мәскеу) «Мұнда құстар ән салмайды», «Үйлену», «Санкт-Петербург» саңыраулар театры (Ресей, Петербор) «Қонақ Х», «Петер­борлық махаббат» және «Радуга» ым-ишарат театры (Украина, Киев) «Ормандағы таңғажайып көрініс», «Рейс 13-13» қойылым­дарын ұсынды. Көрермендер қуанышында шек болмады. Өз театрларына еркін кіріп, есті спектакль көргенін бақытқа ба­лады. Мәселен, 33 жастағы Сан­дуғаш ел қатарлы театрға барып, спектакль тамашалайтын мүм­кіндік туғанына разы.
«Ұйымдастырушыларға, қо­йылым ұсынған театрларға көп рақмет. Бұл – біз үшін ерекше сыйлық. Бұл мені мезі қылған күнделікті тірлікті ұмыттырған күн болды» десе, Салим есімді көрермен: «Қала күнінде алаң көңілді жастарға толып кететін, ал мен оларды не ести алмай, не түсі­не алмай қиналатынмын. Үйден шықпайтынмын. Енді жақсы болды, маған қатты ұнады. Фес­тиваль дәстүрлі түрде өтсе екен деген тілегім бар», – дейді жиырма жастағы Салим.
Көрермен көңілі осындай бол­ғанда, үлкен сахнада өнер көр­сеткен ерекше жандардың сезімін сөзбен жеткізу мүмкін емес. Ал оларға осындай бақытты сыйла­ғандардың бірі, ым-ишара театрлар фестивалін өткізу туралы баста­маның басында тұрған – Activ Life мүгедектер қоғамдық бірлестігінің төрағасы Арнұр Ысқақов. Фес­тивальдің соңғы күні Арнұрмен сөйлесудің сәті түсті.
«Қазақстанда мүмкіндігі шек­теулі жандар өнердің үлкен сах­наларында көрінбейді. Себебі, олармен жұмыс істейтін орта­лықтар өз ауласының деңгейінде ғана талпынады. Өз басым қол боста шет елдерде мүмкіндігі шек­теулі жандарға қандай жағдай жасалатынын зерттеймін. Кей адамдар мемлекет оларға тиісті зейнетақы тағайындады, енді басқа не керек деп ойлауы мүмкін. Ал сол мүмкіндігі шектеулі жандардың арасында небір талантты адамдар бар. Солардың өнерін шыңдау, үлкен сахнаға шығару туралы арманым бүгін орындалды. Бұл ретте бізге қолдау білдірген Мә­дениет және спорт министрлігіне алғысым зор. Биыл фестивальге саңыраулар театрларын ғана ша­қырдық. Алдағы жылы арбаға та­ңылғандар, аяқ-қолынан айы­рылып, балдақпен жүргендерді де тарту жоспарымыз бар» дейді ол. Оның айтуынша, фестивальге келген шетелдік театрлардың ең жасына – 10 жыл. Ал 30 жылдық тарихы бар театрлардың актерлері құлағы естімесе де, осы саланың оқуын бітірген кәсіби мамандар. Мәселен, Мәскеуден келген «Недослов» театрының әртістері Ресей мамандандырылған мемле­кеттік өнер академиясының түлек­терінен тұрады.

Ым-ишара мектебін жетілдіру керек
Астананың Activ Life саңы­раулар театры үш ай бұрын құры­лыпты. Актерлер «Қазақ саңы­раулар қоғамынан» іріктеліп алын­ған. Аталған ұйымның төрағасы Жангелді Рахманұлының айтуын­ша, Астана қаласы бойын­ша қоғамға құлақ және тіл кемістігі бар 500-ден астам адам ресми тіркелген, тіркелмегені қаншама. Олардың арасында бұйығып жатқан талант иелері бар шығар. Оларды актер ретінде оқытатын оқу орны жоқ. Егер шындап қолға алса, бұл да шешімін табатын мәселе. Себебі, сынақтан өткен шетел тәжірибесі бар емес пе?
Мейірім мен ізгілікті, парасат пен өнерсүйгіштікті, ерекше қабілетті ұштастырған осынау игі шара, қалай десек те, қоғамдық сананы жаңғыртуға сүбелі үлес қосқаны даусыз. Ендігі міндет – ым-ишара мектебін жетілдіру. Фестивальдің ым-ишара тіліндегі жүргізушісі Самал Жантемір­қызының айтуынша, қазір түрлі слэнг, тіркестер пайда болды.
«Солардың мағынасын бұл­жыт­пай, еститін құлаққа қаз-қал­пында жеткізу, естімейтін құлаққа көрсету үшін әртістер жүз қайталап дайындалса, мен мың қайталап дайындалдым. Ақпаратты естіген соң ми беретін дабыл арқылы бірден іс-қимыл, түр-тұрпатыммен тұп-тура жеткізу – менің басты міндетім. Аударманы автоматты деңгейде, ілесе отырып жеткізу керек. Көрерменнің қас-қабағы­нан рөл ойнаушылардың ойлары­ның еститіндерге де, естімейтін­дерге де дұрыс жетіп жатқанын бай­қадым, десе де ым-ишара мектебін әлі де жетілдіре түсу керек» дейді ол.
Осынау шараның айналасында жүрген ым-ишара арқылы аударма жасап жүрген жігітті жиі көрдік. Өзін Хасан деп таныстырған ол қол қимылы әлемінің әліпбиін туысы­мен тілдесу мақсатында меңгерген екен. Ол фестивальде қойылым мәтінін ым-ишара тіліне аударып, дыбыстаушы міндетін атқарды.
«Бұл мамандықты қажеттілік­тен таңдадым. Бүгін ел мен елдің, тілді мен тілсіздің арасын жалғаған жаңа жобаның нәтижелі, көрер­мендерге түсінікті болуы мақса­тында еңбек еттім. Ұйымдас­тырушылардың ұсынысына бірден келістім, бұрын-соңды болмаған бастамаға бірнеше ел қатысып отыр. Өзге елдің ым-ишара мектебі мамандарымен пікір алмасып, тәжірибе бөлісуге де мүмкіндік алдым» дейді ол.

Төзім мен сенім болса…
«Недослов» театрының дирек­торы Бидный Сергейдің айтуынша, театр 2003 жылы құрылды, репер­туарда 10 спектакль бар. Труппада 20 адам ойнайды. Бұл театр Ресей қалаларын айтпағанда, Шотлан­дия, АҚШ, Торонто қалаларында өнер көрсеткен. Енді Астанаға жол түсіпті. Кәсіби актерлер ұсынған «Мұнда құстар ән салмайды…» қойылымын көргендердің көзіне жас алмағаны жоқ. Себебі, бұл соғыс жылдарын еске түсіретін қойылым, ананы баладан, баланы әкеден айырған соғыс, майданнан оралмаған жауынгер мен кеудесін оққа тосқан сарбаз туралы қойы­лым. «Недослов» театрының ым-ишара тілін қоюшы Варвара Ромашкинаның айтуынша, эмоцияға толы мұндай шығарманы сахнаға шығару оңай емес.
«Бір спектакльді шығару үшін ым-ишараны, биді, жарықты, сур­доаударманы қоюшылар – бәрі тұтас организм сияқты жұмыс істей­міз. Әуелі мәтінді аламыз, үстел басына жиналып, оны ым-ишараға келтіреміз, сосын жаттап, композицияға сәйкестендіреміз. Бұл тек төзім мен сенімді талап ететін жұмыс» дейді.
«Санкт-Петербург» саңыраулар театры қойған «Петерборлық махаббат» спектаклі зәулім кот­тедж­де тұратын отбасының кіші қызының әке өлімін тергеуімен басталады. «Жау жоқ деме, жар астында» дегендей, ең алдымен үй ішіндегілер күдікке ілінеді. Ары қарай оқиға шиеленісе түседі. Көрерменін өздерімен бірге стресс­ке түсіре білген ерекше актер­лер шеберлігіне тәнті болмау мүмкін емес.
Ал «Радуга» театрының жетек­шісі Владимир Гончаренко ым-ишара театрлары тілдік барьер дегенді білмейді. «Біздің бүгін қой­ған спектакліміз еститін де, ести­мейтін де көрерменге арналған. Адамның табиғатқа деген қаты­насы әркез үйлесімді бола берме­ген. Адам табиғатты өз өмірін жақсартушы құрал ретінде көреді, мұның бұрыстығын осы қойылым арқылы білдіргіміз келді» дейді.
Үш күнге созылған фестивальде көрсетілген қойылымдарға Қазақ­станның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері, Мемлекеттік сыйлық­тың лауреаты, Қазақ ұлттық Өнер университетінің режиссура және актерлік шеберлік кафедрасының профессоры Ерсайын Тәпенов төрағалық етті. Шыны керек, қазылар алқасы көрермен секілді кең болмай шықты. Олар бұл – театр, бұл – өнер, әркім өзінің мой­нына алған рөлін мінсіз ойнау­ға міндетті деген ұстанымда болды. Спектакльді бағалағанда да сахна­лық костюм, актерлердің жүріс-тұрысы мен жарықтың қойылуы, режиссерлік шешімге баса мән берді. Сынайтын жерінде ешкімді де аямады.
Сонымен, алғаш рет өткен фести­вальдің басты жүлдесі – «Үздік қойылым» аталымында «Недослов» театрының «Үйлену» спек­таклі жеңіп алды. «Үздік ре­жис­­серлік жұмыс» аталымы
«Қонақ Х» спектакліне берілді. Ас­та­­налық Activ Life ұжымының әрт­і­сі Гүл­жайна Ерғали «Үздік әйел бейнесі» аталымына лайық деп танылса, «Үздік ер бейнесі» ата­­лымы «Ра­дуга» театрының актері Владимир Ковальге тапсы­рылды.
Астана күніне орай өткізілген бұл фестивальде аталған шара өміршең болса екен деген тілек көп айтылды. Біз сол тілекті қабыл болғанына тілекшіміз.

Халима БҰҚАРҚЫЗЫ