Ақ Жайық атырабының жылнамашысы

Сәрсенбінің сәтінде Орал қаласының іргесіндегі Подстепный ауылындағы саябақта Абай атындағы мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, көрнекті жазушы Хамза Есенжановтың туғанына 110 жыл толуына орай қабырғалы қаламгердің мүсіні ашылды.

Жазушы Хамза Есенжанов қазіргі Теректі ауданының аумағындағы Шалқар көлінің жағасындағы шағын ауылда 1908 жылы 25 желтоқсанда жарық дүниеге көрінген. Ол кіндік қаны тамған ауылда 7 жылдық білім алған көрінеді. Кейін Алматы зоотехникалық-малдәрігерлік тех­никумын, Абай атындағы Қазақ педа­гогикалық институтын, Ленин­градтағы Мемлекеттік өнертану институтының аспирантурасын бітірген. 1932-1937 жылдары Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының жауапты хатшысы, КСРО Ғылым академия­сының Қазақ филиалы әдебиет пен фольклор секторының меңгерушісі қызметтерін атқарды. 1937 жылдан Қазақ мемлекеттік филармония­сының, кейін Қазақ опера және балет театрының директоры қызметін атқара жүріп, Қазақ педа­гогикалық институтында орыс әдебиеті тарихы­нан дәріс берді. ХХ ғасырдың отызыншы жылдары респуб­ликалық басылымдарда қаламгердің «Өлеңтінің жағасында», «Қызыл құмақ», «Күшке күш» сияқты әңгімелері мен «Жер шарында» атты пьесасы жарияланды.
1938 жылы жалған саяси айып тағылып, 20 жылға жуық уақыт сталиндік қуғын-сүргіннің зардабын тартты. Тар қапастан құтылып, бостандыққа шыққаннан кейін, дәлірек айтқанда 1956 жылдан бастап жазушылыққа біржола ден қойды. Қаламгердің «Ақ Жайық» трилогиясына қоса, «Көп жыл өткен соң», «Ағайынды Жүні­совтер» романдары мен «Қарт қазақ», «Жайын ілерде», «Жар» сенімді көптеген әңгіме-очеркі – оқырман қауымның ыстық ықыласына бөленген туындылар. Әрине, жазушы Хамза Есенжановтың ең басты шығармасы – «Ақ Жайық» трил­огиясы. Бұл сүйекті туындысына қаламгер Батыс Қазақстанның тұтас бір кезеңін арқау еткен.

Триология патшалық отарлық езгі­ден күйзелген қазақ халқының бостан­ды­ғы мен бақыты үшін күрескен Хакім, Әлібек, Әділбек, Шолпан, Мүнариа, Нұрым сынды әдеби кейіп­кер­лер арқылы сол дәуірдегі қайраткер тұлға­лардың жиынтық бейнелерін сомдайды. Сонымен қатар «Ақ Жайық» романында тарихта нақты болған Әбдірахман Әйтиев, Бақытжан Қаратаев, Петр Дмитриев, Иван Белан сияқты кейіпкерлердің өмір жолы, дүние дүрбелеңіне қатысты көзқарас­тары мен іс-әрекеттері нанымды суреттеледі. Үш том­дықтың заңды жалғасы іспетті «Көп жыл өткен соң» және «Ағайынды Жүнісовтер» роман­дары Кеңес үкіметінің қалыптасу кезеңіндегі Жайық бойы қазағының «жаңа заманға» қатысты тұрмыс-тіршілігі, әділет үшін күресі, адам бала­сының тұлға ретінде қалыпта­суы­ның қыр-сыры шебер суреттелген. Ихсан­ның Хамзасы әдеби тәржіма сала­сында да өнімді еңбек етіп, М.Шоло­­ховтың «Тынық Дон» романы­ның бірінші және төртінші томын,
И.Тургеневтің «Рудин», И.Шуховтың «Өшпенділік» роман­дарын, А.Пушкин­нің «Дубровский» повесін және тағы да басқа шығармалар­ды ана тілімізге аударды.
– Хамза Есенжанов – қазақтың ұлы жазу­шыларының бірі. Әрине, ол кеңестік дәуірде өмір сүріп, қаламгер болып қалыптас­қандығына еш кінәлі емес. Бүгіндері бізде әдебиет пен өнер қалғып кетіп, қайта оянғандай кейіпте. Хамза ағамыздай ақберен жазушыға ескерткіш 100 жылдығында орнатылса да болатын еді. Сөйте тұра, «Ештен кеш жақсы» деген бар ғой, шүкір делік. Қалың бұқараның санасында ұлы тұлғалардың есімдері, жарқын бейне­лері қайта жаңғыруда. Осының өзі – қоғамдық сананың рухани жаңғыруы, ел-жұрттың дүр сілкініп, қайта түлеуі. Хамза ағаны ол кісі көп жыл айдауда болып келгеннен кейін көрдім. Алматы­да көрші тұрдық. Ағаның асыл жары София апайдың қайраткер қалам­герге өмір бойы сүйеніш болға­нын көре қалдық.
Сор болды-ау отыз жеті мынау елге,
Далада ару қаңғып, жылады ер де.
Өзіңді пірдей тұтқан дәрігер қыз.
Қартайды, еріп жүріп лагерьде, – деп келетін бірнеше шумақ жыр жолдары осы қос аяулы жанның тағдырларына арналған. София апай Хамза аға сотталып, айдауда жүргенде қақаған Сібірде бірге болды. Апай Мағжан Жұмабаевпен аталас, текті жердің қызы еді. Халықтың мұңын жазған жазушы халыққа жау бола ма? Қазақ халқы басынан не кешті, неге олай болды деген сауал жастарды ойлантуы тиіс. Салтанатты шараға кішкентай балалар келіп тұр. «Атала­рың­­ның ісі сіздерге аманат, айна­ла­йын­дар! Қазаққа қызмет еткен қалам­гер­дің мүсініне дақ түсір­меңдер, осы жерді аялаңдар. Бұл жер саналы­лар­дың, ойлылардың, ел қамын көксей­тіндердің келетін орны болғай» деді ескерткіштің ашылуында сөйлеген сөзінде Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, «Алаш» халықаралық әдеби сыйлығының иегері, ақын Ақұштап Бақтыгереева.
Мүсіннің ашылу салтанатында сөз алған Теректі ауданының әкімі Кәрім Жақыпов, жазушы жайлы зерттеп, жинақ шығарған тарихшы ғалым Сайлау Сүлейменов қаламгер туралы ой тербеп, Жайық жұртын мүсіннің ашылуымен құттықтады. Мүсінді ашу құрметін Хамза Есенжановтың жиені Сәуия Виленқызы мен ақын Ақұштап Бақтыгереева атқарды.

Бауыржан ҒҰБАЙДУЛЛИН,

Батыс Қазақстан облысы