Шенеунік неге «сөйлей» білмейді?

Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау вице-министрі Светлана Жақыпова «Балалардың ата-анасы неге түнде жұмыс істеуге мәжбүр болған?» деген журналист сұрағына «Бұл – олардың өз таңдауы» деп асығыс жауап беріп, басы дауға қалды. Бұл 2013 жылы әйелдердің зейнет жасы неге көтерілетіні туралы сұраққа «Потому что, потому что» деп жауап берген Серік Әбденов (сол кездегі Еңбек және әлеуметтік қорғау министрі), әлі жоқ мамандықтарға оқыту туралы ұсыныс жасаған Аслан Сәрінжіпов (сол кездегі Білім және ғылым министрі), оралмандар туралы «саны бар да, сапасы жоқ» деп айтқан Самиғолла Оразовтың (сол кездегі Мәжіліс депутаты) қоғамдық ыза мен әжуа тудырған сөздерін есімізге салды. Сондықтан «Айқынмен» әңгіме құрған сарапшылардан шенеуніктердің саяси коммуникация негіздері бойынша «халықтық емтиханнан» неге жиі сүрінетінін, өткен оқиғадан сабақ алу үшін не істеу керегін сұрадық.

Мемлекет қайраткері ме, функционер ме?
Блогер Өркен Кенжебек мәсе­ленің себебін шенеунік­тердің өздерін мемлекет қайрат­кері емес, «функционер» сезі­нуінен іздейді.
– Вице-министр Светлана Жақыпованың бірауыз сөзінің орнына «Қандай деңгейде екенін білмеймін, бірақ болған жағдайда бәріміздің кінәміз бар. Мұндай оқиға қайталанбауын қолға ала­мыз» деген сияқты 1-2 сөйлем ке­рек еді. Қиын жағдайда қам­көңіл халықты сабырға шақыра­тын сөз тауып айту қазақтың дәстүрінде де, батыстың саяси риторикасында да кездеседі. Өкінішке қарай, біздегі саяси қызметте отырғандардың көбі өзін мемлекет және қоғам қайрат­кері, тұлға емес, тек «функ­цио­нер» се­зінеді. Тапсырма алып, оны орын­дауды біледі. Бастама көтеріп, мойнына жауапкершілік жүктеуге қорқады. Сондықтан қойыл­ған сұ­рақтарға да сол функ­ционер кей­пінде жауап береді. Мысалы, әкімдердің бірқатары «Мемлекет басшысының тапсыр­масы, Елбасы­ның арқасы» деп сөйлейтінін бай­қаймын. Осы әдеті ар­қылы «мен тапсырманы ғана орын­дадым, негізі ойым басқа еді» деп ақталғысы, бас­қаның атын жамылып, жауапкер­шіліктен жалтарғысы келетіндей көрінеді. Сондықтан шенеуніктер саяси коммуникация негіздерін тездетіп меңгермесе, олардың әр сөзі өз­деріне осындай сәтсіздік әкелетін болады.
Қоғамдық белсенділіктің маңы­­­зын халықтың қызу талқы­сы­нан кейін келетін өзгерістермен бай­ланыстырған сарапшы өз ойы­на дәлел болатын мысал да кел­тірді.
– Баяу болсын, мемлекет осындай жағдайлардан сабақ алып келе жатыр деп ойлаймын. Мәсе­лен, кезінде Мақсат Үсенов­тің ісі­нен кейін, халық «Неге оны соттамады?» деп шулады. Осыған қатысты Жақып Асановтың «Оның ісінен мемлекет жақсы бір қоры­тынды шығарды» деген сөзі бар еді. Шын­дығында, бұрын көлік апаты кезінде мәселе бітімгерлік­пен шешілсе, қазір біреуді көлік­пен қағып кеткен азамат, жәбір­ле­нуші тараптың кешіріміне қара­мас­тан, міндетті түрде абақтыға жабылады.
Саясаттанушы Мұхтар Сеңгір­­байдың пікірінше, шенеу­нік­­тердің қазіргі жағдайын бір­неше фактор­дың ықпалы деп түсіну керек.
– Мұнда бірнеше фактор бар. Біріншіден, шенеуніктерде халық ал­дында есеп беру сезімі төмен. Олар халықтың таңдауымен сай­лан­бағандықтан, өз басшы­ларына ғана бағынады. Екін­шіден, мемле­кеттік қызметкер­лердің көбі қо­ғам­дық ортада жүріп, пісіп жетіл­меген. Жоғары қызметке билік саты­лары­нан өтпей тағайындалған. Үшін­шіден, оларға жоғарыдан қысым бар. Олар қалай сөйлеу, не айту керек­тігін басшыларымен ақыл­да­сады. Сондықтан сұрақ төтенше қойыл­ған кезде қалай жауап берерін білмей, тосылып, елдің сөзіне қалады.
Қазір халықтың аргументі мық­ты. Жәрдемақының аздығы, елдің көпшілігінің кедей тұратыны рас. Мұндай жағдайда ашулы ха­лықты қанағаттандыру, оның көңілінен шығу өте қиын. Содан кейін қоғам­ның билікпен диалогы дұрыс жүріп жатқан жоқ. Халық ойын, пікірін, назын кімге айтуды білмейді. Сон­дықтан билікпен бетпе-бет келген сәт­терде осындай сұрақтар қойы­лады.

Коммуникацияны бизнестен үйренуі керек
Red Point коммуникациялық агент­тігінің басшысы Әсел Қожақо­ва халық алдында сөйлей­тін тұлға дайындық барысында ес­керуі тиіс бірқатар ережемен бөлісті.
– Болған оқиғада келісілмеген коммуникация байқалды. Нәти­же­сінде біз жауапкершілікті мем­ле­кет­тік органдардың қайсысы мой­нына алатынын түсінген жоқпыз. Әдетте шенеуніктердің наразы пікірге ұшы­рауы дағдарыс жағ­дайында өздерін қалай ұстауды білмеуінен болады. Көпшіліктің алдында сөйлемес бұ­рын мем­ле­кет­тік қызметкер талқыға түсетін мәселені терең түсініп, оған қа­тысты қойылатын барлық қолай­сыз сұрақтарға жауап дайындап алуы тиіс. Кез келген ведомствода проблемалық тақырыптар легі бар. Бұл жаңадан енгізілген өзгерістер, халық ара­сында үлкен қолдау тап­паған ша­ралар болуы мүмкін. Осы­ларға қатысты жан-жақты зерт­телген аргументтер түзіп, мәселені дағ­дарысқа жеткізбей халыққа түсін­діру керек, – дейді ол.
Әсел Қожақова коммуни­ка­цияға дайын емес адамдарда кез­десетін қателіктерді атап, мем­ле­кеттің халыққа мақсатты ауди­то­рия ретінде қарау керегін айтады.
Коммуникацияға дайын емес адамдар жіберетін бірнеше қа­телік бар: шешім қабылдаудағы сенім­сіздік, жабықтық, үнсіздік, қарсы шаралар қолдана бастау (қорқыту, үркіту), сауалдан жал­тару, сұраққа толық емес, жанама, түсініксіз жауап беру. Осыған дейінгі жағдай­лардан байқа­ғанымыз, мемле­кеттік коммуни­кацияға ақпарат жет­кізудегі же­делдік жетіспейді. Қандай да бір оқиға болған кезде, ресми мәлімдеме бірнеше күннен кейін жасалады. Нақты сұрақтарға ұзақ әрі түсініксіз жауап беріледі. Кейде «Жалғастыра берсеңіз, осындай бап бойынша жауапқа тартылатыны­ңызды білесіз бе?» деген ескертулер айтылады.
Бизнесте мұндайды кешпес еді. Бір дүкен сапасыз тауарды қайтар­ған тұтынушысына солай айтса, көп ақша мен келушілер санын жоғал­тады. Сондықтан төтенше оқиғалар кезінде биз­нестегі жауап­ты тұлға (әдетте үл­кен басшы) ха­лық­тың алдына шығып, кінәні мойындап, ке­шірім сұрап, зардап шеккен азаматтарға жан-жақты қолдау көрсетуге тырысады. Ал мем­лекеттің клиенті – халық. Биз­нес­ке қал­тасынан ақша төле­гені үшін сапалы тауар мен қыз­мет­ті талап ететін тұтынушылар сияқ­ты біз де бюд­жетке салық төлей­міз. Ал мемлекет біздің сөзі­міз­ге құлақ асудың ор­нына кейде мүлде басқа шараларды қабыл­дайды. Сондықтан қазір мемлекет ком­муникацияны биз­нестен үйренуі керек деп ойлаймын.

 Түйін:

Шенеунік – мемлекеттің айнасы. Халықтың мемлекет туралы түсінігі билік өкілінің сөзі, жүріс-тұрысы мен әдебіне қарап қалыптасады.  Шенеунік заңды белінен басып жүрсе, ережені қара халық қана сақтауы керек, байлығын бұлдаса, кедейліктен көз ашпайтындар – қатар­дағы азаматтар ғана деген өкпе-наз туады. Әлеуметтік топтар арасындағы айырма­шы­лық біздің елге ғана тән құбылыс емес. Шенеунік сол топтардың біріне ғана емес, бәріне қызмет ететінін есте ұстағаны абзал.

Динара Тілеубек