Жаңғыртылған кәсіпорындар жарытпады
«Қара алтынның» үстінде отырып, жанар-жағармайға жарымағанымыз, естіген құлаққа ерсі. Қазақстан мұнай қоры бойынша әлемде 15-орында тұр. Тәуелсіздік жылдарында республика көмірсутегі өндірісін 1991 жылғы 25,2 млн тоннадан 2019 жылы 90,5 млн тоннаға дейін жеткізді. Яғни 3,5 есе өсірді. Сөйте тұра, қара халық мол байлықтың қызығын көре алмай шерменде күй кешіп жүр. «Мұнай қоры осыншама мол бола тұра, бензин мен солярка неге қымбат, неге қат, қазақтың «қара алтыны» қайда кетіп жатыр?» деген сауал көпшілікті толғандырады. Расы сол, мұнай өңдеу зауыттары (МӨЗ) жөнделсе де, жөнделмесе де, жанар-жағармайдың қымбаттауы жыл сайын қайталанатын құбылыс. Республикада мұнай өңдеумен айналысатын үш зауыт – 1945 жылы іске қосылған Атырау мұнай өңдеу зауыты, 1978 жылы жұмыс істей бастаған Павлодар мұнай-химия зауыты, 1985 жылы ашылған «Шымкент мұнай өңдеу зауыты бар. Олардың негізгі базасы тозғаны түсінікті. Сондай-ақ одан басқа мұнай өңдейтін 17 шағын зауыт жұмыс істейді. Үш ірі зауытқа жыл сайын бір мезгіл жоспарлы жөндеу жұмыстары жүргізіледі. Одан бөлек, осыдан төрт жыл бұрын отандық мұнай өңдеу зауыттарын реконструкциялаудың кешенді бағдарламасы қолға алынды. Атырау мұнай өңдеу және Павлодар мұнай-химия зауыттарын – 2017 жылы, Шымкент мұнай өңдеу зауытын 2018 жылы жаңғырту жұмыстары аяқталды. Оған бюджеттен 6,3 миллиард доллар жұмсалды. Бірақ одан жанданып кеткен өндіріс жоқ және бұл жылда қайталанатын жанар-жағармай қымбатшылығын тежей алмады. Энергетика министрлігінің ресми дерегіне сүйенсек, былтыр отандық кәсіпорындар ішкі нарықты дизель және авиаотынмен қамтамасыз ету бойынша міндетті орындай алмаған. Оның негізгі себептерінің бірі – жөндеу жұмыстарының тиімсіз жоспарлануы. Өндірістік нысанның жаңғыртылуына қарамастан, зауыттар үнемі ең қолайсыз сәттерде, әсіресе науқандық жұмыстар кезінде жөндеуге тоқтап қалады. Жанар-жағармайды тұтыну көлемі жылдан-жылға ұлғайып келе жатқан жағдайда үш зауыттың жыл сайын кезекпен-кезек, кейде тіпті бір мезетте 25 күн бойы өндірісін тоқтатады. Отандық өндірістің ішкі сұранысты қанағаттандыра алмай отыруының бір себебі де осы. Бұдан бір айдан бұрын экономиканы демонополизациялау жөніндегі комиссияның кезекті отырысында Премьер-министр Әлихан Смайылов уәкілетті органдарға бағалық сөз байласуға әкелетін жағдайларды анықтауды және осы салаға қажетті нарық тетіктері бойынша ұсыныстар енгізуді тапсырды. Сондай-ақ жанар-жағармайды тасымалдау кезінде теміржол тарифтерінің негізсіз өсуіне және жекелеген компаниялардың тамыр-таныстықпен бәсекелестіксіз қызмет көрсетуіне жол бермеу керектігін ескертті. «Субъектілердің санаулы тобына ғана жеңілдіктер берілмей, нарыққа қатысушылардың бәріне ортақ МӨЗ-де мұнай өнімдерін сақтаудың бірыңғай регламентін әзірлеу қажет. Негізсіз өндірістік шығындарды болдырмау үшін мұнай өңдеу зауыттарының бақылау және қауіпсіздік жүйелеріне аудит жүргізілуі керек. Ол бүкіл технологиялық процесті қамти отырып, бақылаудың цифрлық технологиясын енгізуді қажет етеді», – деді Әлихан Смайылов. Ал Энергетика министрі Болат Ақшолақов өз кезегінде шағын мұнай өңдеу зауыттары шығаратын өнімнің сапасын арттыру үшін оларды техникалық реттеу талаптарын күшейту керектігін еске салды. Сондай-ақ министр ЕАЭО-ның техникалық регламентіне сәйкес келмейтін мұнай өнімдерін шығаратын шағын МӨЗ-ге берілетін салықтық және кедендік жеңілдіктерді алып тастауды ұсынды.Жаңа зауыт ауадай қажет
Мамандардың айтуынша, қолданыстағы үш мұнай өңдеу зауытын жаңғыртуға бөлінген 6,3 миллиард долларға елімізде жаңадан тағы бір мұнай өңдеу зауытын салуға болатын көрінеді. Рас, Үкімет жаңадан тағы бір МӨЗ керек екенін жақсы біледі және бұл тақырыпты талай қозғаған да, бірақ одан шыққан нәтиже шамалы. 2015 жылы Маңғыстау облысы әкімінің орынбасары Рахымбек Әміржанов өңірде төртінші мұнай өңдеу зауыты салынатынын мәлімдей келе, бұл Ақтау портының жүк айналымын айтарлықтай жақсартып, тіпті Иранның оңтүстік бөлігінде орналасқан кеніштердің шикізатын өңдеуге ыңғайлы деген болатын. Өйткені Иранның мұнай өңдейтін кәсіпорындары негізінен Ислам Республикасының солтүстігінде орналасқан. Тіпті ол бойынша Иранның Мұнай министрлігімен бірнеше келіссөздер жүргізіліп, жобаға инвестиция құюға дайын ірі компанияларды да тапқан. Алайда айтылған мәселе сол күйінде қалды, әрі қарай іске аспады. Одан кейін 2018 жылы мұнай өңдейтін жаңа зауыт Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданында салынатын болып ұйғарылды. Тіпті болашақ кәсіпорынның құрылысына қажетті 170 гектар жер бөлініп те берілді. Құрылыс жұмыстарын «Абылайхан» ЖШС жүргізетін болып, ол сингапурлық «R Way Solution PTE Ltd» компаниясымен 300 млрд теңгеге келісімшартқа отырғаны жөнінде ақпарат таратты. Бірақ бұл дабыра да құрылыс басталмай жатып саябыр тапты. Сингапурлық инвесторлар бас тартты ма, әлде бізден шикілік шықты ма, әйтеуір алаулатып-жалаулатып жарнамаланған құрылыстың соңы сиырқұйымшықтанып барып тынды. Сондай-ақ 2021 жылдың соңында Энергетика министрі Мағзұм Мырзағалиев Түркістан облысында жеке инвесторлар жаңа мұнай өңдеу зауытын салып жатқанын, оның құрылысы 2023 жылы аяқталатынын мәлім еткен. Оның бірінші жобасы – Standart Рetroleum & Со. Зауыттың мұнайды қайта өңдеу қуаты 2 миллион тоннаға тең (бензин 260 мың тонна, дизель отыны 500 мың тонна). Екіншісі – жылына 100 мың тонна көмірден қайта өңдеу арқылы синтетикалық мұнай өндіруге мүмкіндік беретін «Стандарт Ресорсиз» жобасы. Бұған қоса, министр 2025 жылы Павлодар мұнай өңдеу зауытында гидротазарту қондырғысын реконструкциялау жобасы жүзеге асырылатынын атап өтті. Нәтижесінде бұрын зауытта өндірілмеген 160 мың тонна қыстық дизель отыны шығарылатын болды. Жоғарыда көрсетілген іс-шаралар жүзеге асқан жағдайда мұнай өндіру көлемі 2,2 миллион тоннаға артып, жалпы 15,3 миллион тоннаны құрауы тиіс. Жобаға 148,5 миллиард теңге инвестиция құю көзделген.Өнімді түбегейлі өңдемей табысқа кенелмейміз
Қазақстанда мұнай шикізатының аз бөлігін бензин және дизельді отын ретінде қолданады. Қазір бірқатар елдер бензиннің Еуро-8 стандартына көшкен. Ал біз әлі Еуро-2 стандартынан шыға алмай шырмалып жүрміз. Бұл бізде мұнай өңдеу саласының артта қалғанының айқын айғағы. Республикада мұнай өңдеу технологиясының ескіргені сонша – 1 тонна мұнайдан бар болғаны 300-350 келі жанармай алынады. Бұл көрсеткіш Ресейде – 600-700 келі, Еуропа мен АҚШ-та – 800-870 келі. Жалпы, мұнай-газды түбегейлі өңдеу Израильде, Германияда, Жапонияда жақсы дамыған. «Талдап айтатын болсақ, жалпы мұнай өңдеудің бірнеше әдіс-тәсілі бар: біріншіден – айдау, крекинг, риформинг, гидрокрекинг, гидротазалау және басқалар. Қазақстанда мұнайдан негізінен бензин, керосин, дизель отыны, мазут алынады. Біз осы мазутқа дейін өнім аламыз да әрі қарай қазбаламаймыз. Соның өзінде отандық кәсіпорындар ішкі нарықты жанар-жағармаймен толықтай қамтамасыз ете алмай отыр. Ең өкініштісі, мұнай қоры көп бола тұра, бензинді, дизельді, ұшақтарға қажетті отынды көршілес Ресейден импорттаймыз», – деп қынжылады химия ғылымдарының докторы, профессор Қорлан Апсалықова. Мамандардың айтуынша, дамушы және дамыған елдерде мұнай өңдеу зауыттарының жанынан міндетті түрде мұнай-химия өндірісі ашылады. Ол мұнайдан қосалқы өнім алуына қолайлы. Өркениеті озған жұрттар мұнайдан кір жуғыш ұнтақтары, әртүрлі пластикалық заттар, кеңсе құралдары, үй жиһаздары тағы көптеген бұйымдар жасалады. Бір ғана мұнайдан күнделікті өмірде қолданылатын 6000-нан астам тауар өндіруге болады екен. Мәселен, қазіргі өмірді полиэтилен қапшық, пластик ыдыстарсыз, ал құрылысты мұнай өнімі – пластик есік-терезесіз, құбырсыз елестету қиын. Медицинада да, косметикада да мұнайдың үлесі елеулі: аспирин, вазелин, ерін далабын жасауда тағы басқалар. Балауыз шам мен түрлі-түсті парафин қарындаштар, пластилинді айтпағанда кәдімгі адам шайнайтын сағыздың құрамында да мұнайдың үлесі бар. Киім фабрикасында қолданылатын нейлон материалы – мұнайдың жемісі. Тіпті күн батареясы панелін жасауда да мұнайдан өңделген қоспа қолданылады. Мұнай экономиканың барлық саласымен дерлік сабақтасып жатыр. Мұнай химиясын жетік меңгерген елдер шикі мұнайды тереңдете өңдеп, түбегейлі ұқсатып, ен байлыққа кенелуде. Олар озық технологияның арқасында шикі мұнайдың 92-94 пайызынан дайын өнім алады, ал біз мұнайдың 90 пайызын шикі күйінде экспорттағанға мәзбіз. Мемлекет 2025 жылға қарай мұнай өндірісін 107,3 миллион тоннаға жеткізуді жоспарлаған. Былтыр тек 15 миллиондай тонна мұнайымыз өңделген, қалғаны шикізат күйінде шетел асты. Энергетика министрлігінің ақпаратына сенсек, биыл өңделетін көмірсутегі шикізаты 1,1 миллионға артуы тиіс. Оның өзі бензин, авиакеросин шығарумен байланысты. Кім біледі, мүмкін алдағы уақытта мұнайды түбегейлі өңдеуге түпкілікті көңіл бөлінетін шығар? Әйтпесе ен байлықтың текке рәсуа болып жатқаны өкінішті-ақ!