Индустриалды-инновациялық мемлекеттік даму бағдарламасы аясында ашылған жобаларға қатысты сын көп айтылады. Бұл – бағдарламаның алғашқы жобасының бәрі бірдей жұмыс істеп кетпеуімен байланысты болса керек. Бюджеттен миллиардтар берілген жобалардың жол ортада жабылып қалғанын ел ұмытқан жоқ. «Бір құмалақ бір қарын майды шірітеді» демекші, өрге басқан өзге жобалар бола тұра, бұл бағдарлама тарихта атышулы 72 жобасымен қалатын сияқты. Әйтпесе, бағдарламаны пайдасыз демес едік. Олай болса, бағдарламаның осы бір әлсіз тұсын ұмыттыру үшін Үкіметке көп жұмыс істеуге тура келеді.
Бағдарлама қолға алынғалы бері елімізде мыңнан астам кәсіпорын іске қосылды, осы мақсатта 6 трлн теңгеге жуық қаржы жұмсалды. Бұл – республикалық бюджеттің тең жартысына бара-бар ақша. Бағдарлама экономиканы әртараптандыруға бағытталған. Бағдарламаның бірінші бесжылдығында (2010-2014 жж) 800 жоба іске қосылып, 75 мыңдай жұмыс орны құрылды. Ал екінші бесжылдығында (2015-2019жж) әлем нарығындағы қиындықпен тұспа-тұс келдік те, бағдарламаға түзетулер енгіздік. Отандық кәсіпорындарды қолдаудың мақсаты мен жүйесін өзгертіп, өнімділікке, экспортқа басымдық беріп, инновацияны енгізуді маңызды бағдарға айналдырдық. Жалпы, бағдарламаның мақсаты жаман емес. Бірақ ол қалай жүзеге асады – мәселе сонда. Жекелеген жобаларға келгенде мақтана алмайтын халдеміз. Еске түсірсек, осыдан 3 жыл бұрын Үкіметтің кеңейтілген отырысында Үдемелі индустриалды-инновациялық бағдарламаның 72 жобасының тоқтап тұрғаны жария болды. Әрине, бірқатар жобаның жағдайы мәз емес екені екеуара әңгімеде айтылғанымен, биік мінберге жете қоймаған еді. Бірақ бір емес, бақандай 72 жобаның тоқтап тұрғанын Елбасының өзі мәлімдеп, осыған қатысты біраз шенеунікке сөгіс берген.
Елбасы ашқан жобалар
Бірден басын ашып алу керек, Елбасы лентасын қиған «ғұмыры» қысқа жобалардың арасында ИИДМБ-на кірмегені де бар. Мысалы, 1997 жылы ашылған «Тұлпар» автомобиль зауыты бір жылдан соң жабылған, оған 1 млн АҚШ доллары жұмсалған еді. Қазақстанның «Достық-Интеравто» мен Оңтүстік Кореяның LG International компанияларының бірлескен жобасы жылына 40 мың көлік шығаратын болған. Бірақ бұл зауыттың шамасы Елбасыға сыйлаған көлікті шығаруға ғана жеткен сияқты.
2003 жылы ашылған Балқаш мырыш зауыты алты жыл ғана жұмыс істеді. Сөйтіп, 120 млн доллар желге ұшты. Ең қызығы, «Үдемелі индустриалды-инновациялық даму жөніндегі 2010-2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» аталған зауытты қалпына келтіру көзделген. Ал зауыттың одан кейінгі тағдыры туралы мәлімет жоқ. 2004 жылы ашылған «Ютекс» мақта өңдеу кешені 19,3 млн доллар жұмсалғанына қарамастан, 2011 жылы тоқырауға ұшырады. Бұл жобаға қатысты былтыр жағымды жаңалықтың шеті көрінген. Бірақ әзірге анық-қанығы белгісіз болып тұр.
Атышулы «ҚазСат» жерсерігінің жерге қаратып кеткені әмбе жұртқа аян. 2006 жылы жарнамасы жер жарған жерсерігі екі жылдан соң қаңғып жоғалды. 65 млн доллардың ізін таппай қалдық. 2006 жылы ашылған «Биохим» зауыты алты жылдан соң жабылып қалған еді. Осы зауытты екі жыл бұрын қайтадан іске қосылады деген ақпарат тараған. 8 жыл ішінде түгі қалмаған зауытқа жаңа инвестор 5 млрд теңге құйды деп еді. Одан кейінгі тағдыры тағы белгісіз. Бұл жобалар, базбір БАҚ-тар жазып жүргендей ИИМДБ-на қатысты емес.
Берекесі қашқан жобалар
ИИМДБ-ның алғашқы бесжылдығы 2010 жылдан басталады. Бағдарлама дебюті сәтті болды дей алмаймыз. Ашылуынан жабылуы жылдам болған жобалардың үлесі дәл осы алғашқы бесжылдыққа тиесілі. Тәжірибе жетпеді ме, аранымыз ашылып кетті ме, әйтеуір бірнеше жобаның жолы болмады.
Мысалы, 2011 жылы бағдарлама шеңберінде Қарағандыда ауыл шаруашылығына арналған ұшақ шығаратын зауыт салтанатты түрде ашылды. 1, 648 миллиард теңге қаржы жұмсалған зауыт бірде-бір ұшақ шығармаған. Арада бірер жыл өткенде авиация зауыты «Фермер» ұшағын жасауға рұқсат алғаны туралы айтылды. Ол ұшақтар егістікті химикатпен өңдеп, тыңайтқыш себуге және шаруашылық алқабын зерттеуге арналуы тиіс еді. Алайда әуе зауытының басшыларына қатысты салықтан жалтарды деген айып тағылып, қылмыстық іс қозғалды. Бұл жобаны Елбасының өзі «көзбояушылық» деп бағалады. Біздің қосып-аларымыз жоқ.
Бір ашылып, бір жабылып, берекесі қашқан жобаның бірі – «Азия Керамик» керамогранит зауыты деуге болады. Үдемелі индустриалды-инновациялық даму бағдарламасы аясында бұл жоба 35 миллион долларға бағаланған. Қаржының басым бөлігін, яғни 31,8 миллион долларды Қазақстанның Даму банкі несиеге берсе, қалған 4 миллион долларды түрік инвесторлары салған еді. Бірақ зауыт үш жылдан соң жұмысын тоқтатты. 2015 жылы кәсіпорын «Зерде-Керамика» деген атаумен қайта іске қосылды. «Қазақстанның инвестициялық қорының» қолдауымен қайта ашылған зауыттың іске қосылуына «Бәйтерек» ұлттық холдингі тартқан жергілікті «Зерде» ҮЕҰ» ЖШС мүмкіндік туғызды.
«Зауыт жұмыс істеп тұр. Өнімімізді Қырғыз, Өзбекстан және Тәжікстанға экспорттап жатырмыз. Зауытта 120 адам еңбек етеді. Зауыт екінші рет қайта ашылғанда 80 адаммен жұмысты бастаған», – деді сату бөлімінің басшысы Әкімжан Парузов. Шыны керек, бұл зауыттың басшылығын табу оңай болған жоқ. Зауыттың ресми сайты 2015 жылдан бері жаңартылмаған. Ал онда көрсетілген телефон нөмірі баяғыда өзгеріп кеткен болып шықты. Ақпараттық технология заманында қарапайым сайтты жаңарта алмаған зауыттың болашағына сену қиын-ақ...
«Сақалды жобалардың» сапына Қызылордадағы шыны зауытын қоссақ, қателеспейміз. 42 млрд теңгеге бағаланған зауыт 2017 жылы пайдалануға берілуі тиіс еді. Алайда Қ.Бишимбаевқа қатысты жемқорлық оқиғасына байланысты жоба тоқтап қалды. Одан кейін 2018 жылдың соңында құрылысы аяқталады деген, уәде орындалмады. Сол арада зауыттың құрылысына жауапты компанияның америкалық серіктесі жобаны тастап кетті. Зауыт былтыр іске қосылады деді, тағы да тапсырма орындалмады. Былтыр желтоқсан айында ғана Orda Glass Ltd ЖШС басқарма төрағасы Ержан Сағынбаев зауыт биылғы шілде айында іске қосылады деп мәлімдеді. Шілдені де күтейік...
Салық үш есе өсті
Бұқара халық пен сарапшылар сын садағына алса да, ИИМДБ аясында сәтті жүзеге асқан жобалар барын жоққа шығармаймыз. Оларды санамалаудың да қажеті жоқ. Бастысы, бағдарламаның екінші бесжылдығын жүзеге асыру өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорындарының 45 трлн теңгенің өнімін өндіруге мүмкіндік берген. Бұл соманың 11,2 трлн теңгесі 2019 жылдың еншісінде. Индустрия және инфрақұрылымды дамыту вице-министрі Аманияз Ержановтың айтуынша, индустрияландыру жылдарында кәсіпорындардан түскен салық 3 есе өскен. 2009 жылы 450 млрд теңге салық төленсе, 2019 жылы бұл көрсеткіш 1 482 млрд теңгеге жеткен.
«Индустрияландыру картасы аясында 2015-2019 жылдары 5 трлн теңгеден астам қаржыға 556 жоба енгізілді, тұрақты 84 мың жұмыс орны ашылды. Ал осы жылдың соңына дейін индустрияландыру картасы шеңберінде 1,1 трлн теңгенің 160 жобасын жүзеге асыру жоспарланған, бұл 17 мың жұмыс орнын ашуға мүмкіндік береді», – дейді вице-министр А.Ержанов.
Биыл Үкімет Индустрияландыру бағдарламасын жүзеге асырудың үшінші бесжылдығын жүзеге асыруға кірісті. Бағдарламаның негізгі өзегі – жоғары технологиялық өнімдер экспортын кеңейтуге бағытталған өнеркәсіптік кәсіпкерлікті дамыту, сонымен қатар еңбек өнімділігінің өсуіне ықпал ететін цифрлы технология мен инновацияны енгізу.
Үкімет неге мән беруі керек?
Қалай десек те, бағдарлама қабылданғалы бері өткен 10 жылда өндірістік һәм өнеркәсіптік саясатты жүргізуді меңгере бастадық. Алайда әлі де болса көңіл бөлетін мәселе баршылық. Экономикалық саясат институтының директоры Қайырбек Арыстанбековтің айтуынша, бағдарлама әзірлеушілер алғышарттар мен даму нұсқаларын терең талдамайды. Салалық бағдарламалар арасында үйлесім жоқ. Салалар мен секторлар бөлек қаралады, олардың бір-біріне ықпалы қарастырылмайды.
«Мемлекеттік жоспарлау жүйесінде сала мамандары мен макроэкономистер арасындағы маңызды буын жоғалғаны сезіледі. Шетелдердің тәжірибесі көрсеткендей, өңдеу өнеркәсібінің қарқынды өсуін қамтамасыз ету үшін мемлекет әрдайым модернизация кезеңіне сәйкес келетін саясатты таңдап, оны бір кезеңнен келесі кезеңге өткенде өзгеріп отыратын өте күрделі стратегияны ұстануы керек», – дейді сарапшы.
Оның пікірінше, посткеңестік кеңістіктегі елдердің тәжірибесін зерттеу олардың екі түрлі қателікке жол беретінін көрсеткен. Бірінші, ескірген құралдарды қолдану – өткен дәуірде сәтті жүрген саясатты жарамсыз кезде қолдануды жалғастыру. Бұл Әзірбайжан, Ресей, Түркіменстан мен Қазақстанда байқалады.
«Қазақстан мысалымен айтсақ, Үкіметтің тікелей араласуын азайтудың орнына соңғы төрт жыл ішінде квазимемлекеттік сектор мен мемлекеттік кәсіпорындарды едәуір ұлғайтып алдық. Екінші қателігіміз – сыртқы экономикалық қызметке (КО мен ЕАЭО-ға) ішкі нарықты кеңейтпей және қамтамасыз етпей тұрып мүше болғанымыз. Сондықтан ИИМДБ-ның келесі кезеңін сәтті іске асыру үшін мемлекет елдің дамуына сай келетін стратегияны әзірлеуі керек және әр кезеңге өткенде түзетулер енгізіп отыруы маңызды. Ол үшін экономика салаларының кезеңі мен жағдайына байланысты қабылданатын шаралар матрицасын жасау қажет. Өкінішке қарай, мұндай матрица бізде әзірленбеген», – дейді сарапшы.
Халима БҰҚАРҚЫЗЫ