Жастар санатын 14-тен 35 жасқа дейін көтеру күн тәртібінде тұр. Мемлекеттік жастар саясаты туралы жаңа заң қабылданғалы жатыр. Алайда бұл турасында кереғар пікірлер де бар. Жалпы, еліміздегі жастар саясаты – ауқымды мәселе. Пікір қақтығысы Жастар саясаты төңірегінде мәселе жетерлігі белгілі. Қазір жастар санатына жататындар төрт миллионнан асады. Егер жаңа заң қолданысқа енсе, цифр 6,2 миллионға жетеді. «Мемлекеттің мұнша жастар ағынын қамтуға ресурсы жете ме?» дейтін сұрақ туары заңды. Өйткені ресми дерек бойынша Қазақстанда 90 мың студентке жатақхана жетпейді. Ал Алматының өзінде 20 мың жас студент үйіне орналасуға зәру. Жастар әлеуетін көтереміз деп бюджеттен қаржы бөліп, түрлі бағдарлама қабылдағанымен жастардың белгілі бір бөлігі бұдан хабарсыз екені рас. Мәселен, Жастар жылын өткізу жөніндегі Жол картасы бойынша 80-нен астам іс-шара өткізуге 130 млрд теңгеге жуық қаржы бөлінді. Жұмыссыздықпен күресу мақсатында «Жас маман», «Жас кәсіпкер» бағдарламасын жүзеге асыру қарастырылып, 100 қажетті мамандық бойынша мамандарды дайындау жоспарланды. Сонымен қатар «Дипломмен – ауылға!», «Менің алғашқы жұмыс орным» және тағы басқа бағдарлама бар. Айталық, жұмыспен қамту – жастар саясатының басты мәселесі. Мысалы, жыл сайын елімізде орта есеппен 120-130 мың жас мектеп бітіреді. Ал шамамен жастардың 9%-ы білім алуға не болмаса еңбекке тартылмаған. Айналып келгенде, жастар санатын көтерудің экономикалық және идеологиялық тұрғыда кемшін тұсы болуы мүмкін. Әлеуметтанушы Серік Бейсембаевтың айтуынша, жастар санатын көтеру жайын экономикалық салдар тұрғысынан қарастыру керек. Мәселен, жастар категориясы тарапынан түрлі әлеуметтік бағдарламаға қатысуға мүмкіндік бар. Бұған тұрғын үйге, бизнеске және тағы басқасына қатысты жоба кіреді. Санатты көтергенде сәйкесінше үміткер саны да көбейеді. Бұл мемлекетке экономикалық салмақ түсіреді. Сол үшін шешім нақты қабылдаған жағдайда бюджеттен қанша қаражат кететіні ашық айтылғаны жөн.
«Идеологиялық жағына келсек, мұның астарында популистік идея болуы мүмкін. Өйткені жастардың жанды тұсы – әлеуметтік қолдау. Сондықтан осы артықшылықты мемлекеттік саяси режимді қолдау мақсатында қолдану мүмкін. Мысалы, жастардың қозғаушы күш екенін Қаңтар оқиғасынан-ақ байқадық. Одан бөлек, әлеуметтік бағдарламаның тиімсіз ұйымдастырылуы, жемқорлық та – мәселе. Елімізде 4,3 млн жас бар. Санат көтерілсе, цифр өседі. Мемлекет бәрін әлеуметтік тұрғыда қамти ала ма? Сол себепті екі жақтан алып қарасақ та, кемшін тұсы білініп тұр. Бұл – прагматикалық шешім емес. Мұндай категория статистикалық мекемелер үшін маңызды. Қарасаңыз, ДСҰ 45 жасқа дейінгі тұлғаның бәрін жас санатына жатқызады. Сол секілді бұл жерде нақты рационалды шешімнен гөрі, саяси шешім басым көрінеді. Жалпы, жастар саясаты нақты қай бағытта дамуы керек? Елімізде мұны жалпылама қарастырады. Одан жастар мәселесі шешілмегенін білдік. Айталық, жатақхана мәселесі шықты. Менің ойымша, жастар саясаты тығырыққа тірелген. Осындайда әр аймақ жеке-жеке қаралғаны дұрыс. Жалпылама шешімнің қажеті жоқ. Мұндайдан тек белсенді студенттер мен жастар пайда көреді. Жұмыспен қамтылмаған жастар жетерлік. Меніңше, мемлекет тұрғын үймен қамтуды бәрібір шеше алмайды. Шын мәнінде, әр аймақтың қажетілігі қандай, жастарды қай бағытқа жетелеу керегі ішінара іріктелгені дұрыс. Осыған қатысты кішігірім жоба мен іс-шара бектіліп жүзеге асырылса. Қазіргідей жоғары жақта бірорталықтандырылған бағдарлама жасап, оны облыс пен аймақ деңгейіне түсірмей, керісінше жүзеге асырған абзал. Мысалы, қалада актуалды бағдарламаның кей аймаққа қажеті де жоқ», – дейді әлеуметттанушы Серік Бейсембаев.Бұдан ары санатты көтеру турасында сарапшылар 14 жасты 16 не 18 жасқа көтеру жайын айтады. Себебі 14 жастағы жасөспірімге санатқа сай белгілі бір құқыққа ие болу керек. Ал елімізде 14 жастан 16 жасқа дейінгі жасөспірімдер аптасына 24 сағаттан аспайтын уақытта жұмысқа тартылады. Мәселен, мұндай жастағы жасөспірімнің куәлік алуға құқығы жоқ.
«Елімізде 14 жастағы жасөспірім ештеңеге құқылы емес. Оған заң жүзінде ата-анасы жауапты. Ол қылмыстық жауапкершілікке де тартылмайды. Иә, аталған жаста ішінара жұмыс істейтіндер бар. Негізі, мұны да ата-анамен ақылдасады. Өз басым 14 жастағы балаларымды жалақыға жұмыс істеткен емеспін. Қандай да бір құқыққа ие болу 16 жастан басталады. Кейбір тұста өзі шешім қабылдай алады. Құқықтық жауапкершілікке тартылады. Ал 18 жаста бәрімен тең құқылы азамат ретінде қалыптасады. Мысалы, сайлауға, сайлануға құқылы. Үйленуге не тұрмысқа шығуға, өзіне қатысты бар құқыққа ие», – дейді адвокат Шынқуат Шегемұлы.Бұл пікірмен, демограф Аяулым Сағынбаеваның да ойы осыған үйлеседі. Ол шетелдегі жастар санатын өзінше талдап, кеңінен айтып берді. Сарапшының сөзінше, жастар санатын 18-34 жас деп алған жөн.
«Қателеспесем, 14 жастағы бала бірнеше сағат еңбек етуге құқылы. Меніңше, 14 жастағы бала – әлі бала. Сондықтан жастар санатын 16 не 18 жастан бастау керек. Жалпы, халықаралық тәжірибеде жастар санатына қатысты тұжырымдама жоқ. Алайда статистикалық мәліметтер үшін БҰҰ жастар деп 15-24 жас аралығын алады. Яғни, халықаралық статистикалық есептеулерде бала дегеніміз – 14 жасты қоса алғандағы балалар. Алайда БҰҰ-ның бала құқығы туралы конвенциясында балалар деген терминге 18 жасқа дейінгі азаматтарды қабылдайды. Бізде 0-17 жасты қоса алғандағы аралық балаларға жатады. 10-19 жас арасы жасөспірімдік кезең деп қарастырылады. Оған қоса жастар санатына да қоса ілініп кетеді. Осыдан шатасу басталады. Сайып келгенде, тұрғын үй туралы бағдарламаға қатысудың өзі 18 жастан басталады. Оған қоса кәмелет жасында екі жыл еңбек өтілі бар, тұрақты еңбекақысы бар жастың саны санаулы. Сондықтан бұл 18-34 жас аралығы дұрыс. Яғни, белгілі бір жастық меже болуы керек. Бірақ жастар санатын 14-35 жасқа көтеру жайын ойластырған тұлғаның логикалық шешімі бар деп ойлаймын», – дейді демограф Аяулым Сағынбаева.Жаңа бастаманың маңызы Оған қоса демографтың айтуынша, жастар санатын 14-35 жасқа көтеру экономикалық тұрғыда отбасылы жастарға қаржылық жағдайын реттеуге көмектеседі. Баспаналы болуға, түрлі бағдарламаға қатысуға және квото алуға демеу. Екіншіден, елімізде демографиялық ауысым процесінің басталып кеткеніне байланысты. Некеге тұру жасы мен бірінші баланы дүниеге әкелу жасының ұлғаюы жастардың білім алуға, өзі үшін өмір сүру қағидасына, жұмыс істеуге, әл-ауқатын көтеріп алып үйленуге түрткі болды. 2021 жылғы дерекке сәйкес, ерлер орта есеппен 27,9 жаста бірінші некеге тұрады. Оның ішінде қалалы жерде – 27,9 жас, ауылды жерде – 27,7 жас. Ал әйелдер орта есеппен 25,2 жаста шешім тұрмыс құрады. Аталған статистика қалалы жерде – 25,6 жас, ауылды жерде – 24,4-ке өзгереді. Бірінші сәбиді дүниеге алып келудің орташа жасы – 29,5. Цифр қалалы жерде – 29,9 жас, ауылды жерде – 29,1 жас. Сондықтан мемлекеттік бағдарламаға ілікпей жүрген жастарға таптырмас мүмкіндік. Айталық, министр Дархан Қыдырәлінің айтуынша, заң жобасы төңірегінде Президентінің жастар жылы аясында берген тапсырмасын орындау мақсатында әзірленген және оның төрт негізгі бөлігі бар. Бірінші – заң жобасында «Жастардың даму индексі», «Жастардың әлеуметтік қызметтері», «Уақытша жұмысқа орналаспаған жастар (NEET)», «Жастармен жұмыс жөніндегі маман», «Жастардың еңбек жасақтары», «Жастар ресурстық орталықтарының функцияларын кеңейту» ұғымдарын заңнамалық бекіту ұсынылады. Екіншіден, жастар саясатының негізгі бағыттары қосымша екі бағытта қарастырылған: жастардың цифрлық сауатын арттыру және жастар арасында волонтерлікті дамыту. Үшіншіден, заң жобасы аясында NEET санатындағы жастар санын азайту көзделген. Ол үшін салалық орталық мемлекеттік органдардың құзыреттерін толықтыру ұсынылады. Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі – жұмыссыз жастармен; Оқу ағарту және Ғылым мен жоғары білім министрлігі – біліктілікті арттыру және қайта даярлау іс-шараларымен; Ақпарат және қоғамдық даму министрлігі – жастар ресурстық орталықтары арқылы жастармен кешенді жұмыс жүргізіп, салааралық үйлестіру және ақпараттандыру ісіне жауапты болады.
«Алматы жастары» жобасы аясында 29 жастан асып кеткен, отбасылы жандардың оқиғасы жиі кездесті. Мысалы, мұғалімдермен кездескенде өзінің бірнеше баласы барын, жалғызбасты ана екенін, бірақ кей мемлекеттік бағдарламаға ілігуге табысы жетпейтінін айтты. Кейбірінің табысы асып кетіп жатты. Егер жастар санатын көтерсе, 35 жасқа дейінгі табысы асып кеткен не жетпей қалған тұлғалар дәл осы бағдарламаға еркін қатыса алатын еді. Елімізде біршама бағдарламаға серпін берері анық. Себебі осыған дейін мемлекеттік бағдарламалар жас категориясын 14-29 жасқа дейінгі деп қарастырды. Баспана мәселесі, жұмыспен қамту, одан қалса республикалық деңгейдегі жоба мен конкурсқа да аталған санат қана қатыса алатын. Енді қамту аймағы кеңіді. Кез келген жерде 35 жасқа дейінгі азамат үміткер бола алады. Айта кетерлігі, жастар арасындағы ең үлкен марапат «Дарын» жастар сыйлығына үміткер атануға жол ашылды», – деді Алматы студенттер Альянсы директоры Жасұлан Бостандықұлы.
Айзат АЙДАРҚЫЗЫ